އިސްކޫލުތަކުގައި ދަރިވަރުންނަށް ސާފު ރައްކާތެރި ބޯފެން ފޯރުކޮށް ދިނުމަށް ނުކުޅެދިފައި ވާއިރު ޢާންމު ސާފުތާހިރުކަން ސުމެއް

*އަތޮޅު ތަކުގައި ހިންގާ ސްކޫލުތަކުގެ ތެރެއިން މުޅި އަހަރު ތެރޭގައި ދަރިވަރުންނަށް ބޭނުންވާ މިންވަރަށް ފެން ފޯރުކޮށް ދެވެނީ ހަމައެކަނި 36 އިންސައްތަ ސްކޫލުގައި

ސްކޫލް ސެނިޓޭޝަން އެންޑް ހައިޖިން އެޑިޔުކޭޝަން: ސިޗުއޭޝަން އެނަލިސިސް- މޯލްޑިވްސް ވޯޓަރ އެންޑް ސެނިޓޭޝަން އޮތޯރިޓީ، ސެޕްޓެންބަރު 2002

ރައްކާތެރި ބޯފެން ނުލިބުމާއި، އެކަށީގެންވާ ގޮތުގައި ނަޖިހާއި ނަޖިސްފެން ނައްތާލެވޭނެ އިންތިޒާމް ހަމަނުޖެހުމާއި އަދި ސާފުތާހިރުކަން ކުޑަވުމުގެ ސަބަބުން ޖެހޭ ބޭރަށް ހިންގުމާއި، މިކަމާއި ގުޅުންހުރި ބަލިތަކުގައި އަހަރެއްގެ ތެރޭގައި 1.8 މިލިޔަން މީހުން ދުނިޔޭގައި މަރުވާކަމަށް ދުނިޔޭގެ ސިއްޙަތު ޖަމްއިއްޔާއިން ބުނެއެވެ. މީގެ ތެރެއިން ގާތްގަޑަކަށްް 90 އިންސައްތަ ހިއްސާ ކުރަނީ 5 އަހަރުން ދަށުގެ ކުޑަކުދިންނެވެ.

ސާރވޭ ރިޕޯޓް ހެދުން

ނުސާފުފެނުގެ ސަބަބުން ބޭރަށް ހިންގުންޖެހޭ މިންވަރާއި މިކަމުގެ ގެއްލުން ކުދިންނަށް ލިބޭ މިންވަރުގެ ތަފާސް ހިސާބު މިރާއްޖޭގައި އެދެވޭ ހަރުދަނާ ގޮތުގައި ނުބެލެހެއްޓެނުކަމުގައި ވިޔަސް، ލިބެން ހުރި މައުލޫމާތަށް ބަލާއިރު ރާއްޖޭގައި އާންމު ގޮތެއްގައި 2000 ވަނަ އަހަރުގެ ފަހުންވެސް ކޮންމެ 1000 މީހެއްގެ ގެ ތެރެއިން 30 މީހުންނަށް ބޭރަށް ހިންގުމާއި މިއާއި ގުޅުންހުރި ބަލިތައް ޖެހޭ ކަމަށް 2001 ވަނަ އަހަރު ހެލްތު މިނިސްޓްރީން ތައްޔާރުކޮށްފައިވާ " މަލްޓިޕްލް އިންޑިކޭޓަރ ކުލަސްޓަރ ސާރވޭ" އިން ހާމަކޮށްފައިވާއިރު، މިޢަދަދު 5 އަހަރުން ދަށުގެ ކުޑަކުދިންގެ ތެރޭގައި 6 ގުނަ އިތުރުކަމަށް ހެލްތު މިނިސްޓްރީން ނެރެފައިވާ " މޯލްޑިވްސް ހެލްތު ރިޕޯޓް 2004 " ގައި ބަޔާން ކޮށްފައިވެއެވެ. ހެލްތު މިނިސްޓްރީން ނެރެފައިވާ މިދެންނެވި ހެލްތު ރިޕޯޓްތަކުގައި " ބޭރައްހިންގުން ފަދަ "ޑައިރިއަލް ޑިޒީސް" ތައް މަދުކުރުމަށްޓަކައި އިތުރު މަސައްކަތްތަކެއް ކުރަންޖެހޭ ކަމަށާއި މިގޮތުން ފެން ތަގައްޔަރުވުމާއި ރައްކާތެރި ގޮތުގައި ނަޖިހާއި ނަޖިސްފެން ނައްތާލުމަށާއި އަދި އާންމު ސާފުތާހިރުކަން އިތުރު ކުރުމަށް ގިނަ މަސައްކަތް ތަކެއް ކުރަންޖެހޭ ކަމަށް ބަޔާން ކޮށްފައިވެއެވެ. ރާއްޖޭގެ ކުޑަކުދިންގެ މެދުގައި އަށަގެންފައިވާ " މަލް ނިއުޓްރިޝަން" އަދި " އެނީމިޔާ" ފަދަ ބަލިތަަކާއި، ތަކްރާރުކޮށް ޖެހޭ ބަނޑުގެ ބަލިތަކަކީ، ބޭރަށް ހިންގުމާއި ގުޅިފައިވާ ބަލިތައްކަމަށް މިދެންނެވި ދިރާސާތަކުން ޔަޤީންކުރެވެއެވެ.

ރިޕޯޓްތައް ވެރިންގެ އަލަމާރީގައި

ކުލަ ފޮޓޯތަކާއި ޗާޓްތައް ގިނަ މިފަދަ ދިރާސާ ރިޕޯޓްތައް ކިތަންމެ ގިނަ ކަމުގައި ވީނަމަވެސް ވެރިންގެ ކޮޓަރިތަކުގެ ފޮތް އަލަމާރިތައް ފުރާލުން ނޫންކަމެއް ނުވެއެވެ. މިފަދަ ރިޕޯޓްތައް ތައްޔާރުކުރަން ރާއްޖެ ގެންނަ ވިލާތުގެ ދޮން ކޮންސަލްޓަންޓުންގެ ޖީބު ތަނަވަސް ވުން ނޫންކަމެއް ނުވެއެވެ. މި ދެންނެވިް މިރިޕޯޓްތަކުގައި ބުނާ ކަންތައްތަކަށް އަމަލީ ސިފަ ގެނައުމަށް ކުރަންޖެހޭ ކަންތައްތަކުގެ ތެރެއިން 100 އަކުން އެންމެ ކަމެއްވެސް މިވީހާތަނަށް ކުރެވިފައި ނުވާކަމީ މިކަންކަމާއި ޙަވާލުވެ ތިބި މީހުންނާއި ދޭތެރޭ ސުވާލު އުފެދޭކަމެކެވެ. ހިތާމަހުރިކަމެކެވެ. މި ރާއްޖޭގެ ކުޑަކުދިންނާއި ބޮޑެތި މީހުންގެ ސިއްހަތަށާއި ރައްކާތެރިކަމަށް މިއަދުގެ ސަރުކާރުން އަހަންމިއްޔަތު ކަންދޭ މިންވަރު ހާމަކޮށްދޭ ރިވެތި މިސާލެކެވެ. އެވްރެޖްކޮށް ކޮންމެ އަހަރެއްގެ، ދައުލަތުގެ ބަޖެޓްގެ 10 އިންސައްތަ ހިއްސާކުރަނީ ރައްޔިތުންގެ ދުޅަހެޔޮކަމާއި ސިއްހަތަށޭ ބުނެ ފޮންޓް ސައިޒް 18 އިން ލިޔެފައި ބޯލްޑްކޮށްފައި ހުންނާތީ ފެނެއެވެ.

ކުޑަކުދީންނަށް ދުޅަހެޔު ޞިއްޙަތަކަށް އިލްތިމާސްކުރުން

ކުޑަކުދިިންނަށް ދުޅަހެޔޮ ސިއްހަތާއި ރައްކާތެރި ވެއްޓެއް ހޯދައިދިނުމަކީ ސަރުކާރުން ވަރަށް އަހަންމިއްޔަތު ކަމެއް ދޭ ކަމެއްކަމަށް، މިސަރުކާރުގެ ވެރިން ގެންދަވަނީ އެކި މަހަފިލްތަކުގައި ވިދާޅުވަމުންނެވެ. މިމޭރުމުން، ޒައީމްވެސް އެތައްފަހަރަކު ވާހަކަ ދައްކަވާ، ކުޑަކުދިންނާއި އެކުދިންގެ މައިންބަފައިން ޅޮސް އުނދޯއްޔަށް އަރުވާ، ކުޑަކުދިން ރަގަޅު ގޮތުގައި ތަރުބިއްޔަތުކޮށް ގޮތްގޮތަށް ބައްޓަން ކުރުމަށް، ޒައީމް ކުރައްވާ މަސައްކަތް މިކަންކަމާއި ހަވާލުވެތިބި ބޮޑެތި ވަޒީރުންނާއި ވަރުވަރުގެ ވެރިންނަށް ދޭހަނުވަނީ ބާވައެވެ. ނުވަތަ މިކަމުގެ މަތުލަބާއި، ހިކުމަތް އެބޭފުޅުންނަށް " އަންޑަރސްޓޭންޑް" ނުވަނީ ބާވައެވެ.

ކުޑަ ކުދީންނަށް ޞިއްޙީ ވެއްޓެއް ހޯދައިދިމުގެ ވާހަކަ

އިސްކޫލު ކުދިންނަށް ސިއްހީ ވެއްޓެއް ޤާއިމްކޮށް ދިނުމަށް ސަރުކާރުން މަސައްކަތް ކުރާކަމަށް ދަނީ ބުނަމުން ދާއިރު، މިކަމަށް ދޭ އަހަންމިއްޔަތު ކަން ހާމަކޮށް ދިނުމުގެ ގޮތުން 1986 ވަނަ އަހަރު " ސްކޫލް ހެލްތު ޕްރޮގްރާމެއް" ޒަޢީމް ފައްޓަވާ ދެއްވިނަމަވެސް މި ހަރަކާތް އެކަށީގެންވާ ގޮތުގައި ހިނގާކަމާއި މެދު ސުވާލު އެފެދެއެވެ. މި ހަރަކާތުގެ ދަށުން އިސްކޯލު ކުދިން " ކުދިންގެ މެޑިކަލް އެގްޒަމިނޭޝަން" ހެދުމާއި " ސިއްހީ ކަންތައްތަކާއި މެދު ދަރިވަރުން ހޭލުންތެރި ކުރުމުގެ ޕްރޮގްރާމްތައް މުޤައްރަރުގެ ތެރެއިންނާއި އިތުރު ހަރަކާތްތަކުގެތެރެއިން ހިންގާ ކަމަށް" އަދި " މުދައްރިސުންނާއި ބެލެނިވެރިންނަށްވެސް" ސިއްހީ މަޢުލޫމާތު ދިނުމަށް ހަމަޖެހިފައިވާ ކަމަށް، އެކި ފޮންޓުތަކުން ލިޔެ ބޯލްޑްކޮށް އިޓާލިކް ކޮށް ހުންނަ އިރު މިއިން ކަމެއް ކުރިކަމެއް ދެނެހުރި ބެލެނިވެރިޔަކު ނެތްކަމީ، ސުވާލު އުފެދޭ ކަމެކެވެ.

ކުޑަކުދިންގެ ސިއްހަތާއި ދުޅަހެޔޮކަމަށްޓަކައި އެންމެ މުހިއްމު ދައުރެއް އަދާ ކުރަނީ ސްކޫލް ތަކުންނެވެ. މިތަންތަނަކީ، ކުދިންނަށް ދިރިއުޅުމުގެ ރިވެތި އާދަ ކާދަތަކުގެ އިތުރުން އާންމު ސާފުތާހިރުކަމުގެ މުހިންމުކަމާއި މިކަމުގެ ހުނަރުތައް ދަސްކޮށްދޭ ވަރަށް މުހިންމު ތަންތަނެވެ. އެހެންކަމުން ސާފު ބޯފެނާއި، ފާޚާނާގެ ވަސީލަތާއި އަމިއްލަ ސާފުތާހިރުކަމަށް ބޭނުންވާ ވަސީލަތްތައް ސްކޫލްތަކުގައި ނެތުމަކީ، ބޭރަށް ހިންގުމާއި މިނޫންެވެސް ތަފާތު ބަލިތައް ފެތުރުމަށް މަގުފަހިވެގެންދާ ކަމެއްކަން، މި ކަމާއި ގުޅުންހުރި ދާއިރާތަކުގެ " ރޮނޑާލި" ތަކަށް ނޭގެނީތޯއެވެ. ނުވަތަ އެގެން ބޭނުން ނުވަނީތޯއެވެ.؟

ރާއްޖެތެރެ އާއި މާލޭގެ ސްކޫލްތަކުގެ - ސްކޫލް ސެނިޓޭޝަން

ރާއްޖޭގެ ހުރިހާ ކަމެއްގައިވެސް މާލެއާއި ރާއްޖެތެރެ ތަފާތު ކުރާ ފަދައިން، ސްކޫލް ހެލްތުގެ ކަމެއް ނަަމެއްގައި ހިނިގިޔަސް ނުވަތަ ކުރިޔަސް ކޮށްފައިހުންނަނީ މާލޭގައެވެ. އެމްޑަބްލިޔުއެސްއޭ އިން ބުނާ ގޮތުން މާލޭގައި ހުންނަ ސްކޫލްތަކުގައި އެކަށީގެންވާ ބޯފެނާއި ފާޚާނާގެ ޚިދުމަތްތައް ހުރިނަމަވެސް ރާއްޖެތެރޭގައި ހުންނަ ސްކޫލްތަކުގައި މިފަދަ ވަސީލަތްތައް ހުންނަނީ އަމާބުނީތީ ފަރަށް ދާ ގޮތަށެވެ. ބައެއް ފަހަރަށް ކުދިން، ފެން ބޯންދަނީ، ޖެހިގެން ހުންނަ ގޭގައި ހުންނަ ވަޅުދޮށަށެވެ. ކޮންމެ އިސްކޫލެއްގައިވެސް 0.5 ލީޓަރު ފެން ކޮންމެ ދުވަހަކު ކުއްޖަކަށް ލިބެންޖެހޭނެ ވަސީލަތް ހުންނަންޖެހޭނެ ކަމަށް " އެޑިޔުކޭޝަނުން" މަޝްވަރާ ކުރިބަޔަކާއި މަޝްވަރާކޮށް ނިންމާ ސާރކިއުލާރތައް ލިޔެވިފައި ހުންނަ އިރު މިކަންތައް މިހެން ނުވާކަން އެޑިޔުކޭޝަނުގެ ވެރިންނަށް ނޭނގެނީތޯއެވެ. އަދި ލިބެންހުންނަ ފެންފޮދަކީވެސް ސިއްހީގޮތުން ބުއިމަށް ކަމުދާ ފެން ނޫންކަމަށް އިރުއިރުކޮޅާ ރަށްރަށަށް ފުރަ ފުރައިގެންދާ އެ މިނިސްޓްރީގެ މިކަމާއި ގުޅުން ހުރި އެކި ވަރުވަރުގެެ ވެރިންނަށް ނޭނގެނީބާވައެވެ. ނުވަތަ އެގެން ބޭނުންނުވަނީ ބާވައެވެ.

ސްކޫލް ސެނިޓޭޝަނާއި އެމް.ޑަބްލިޔޫ.އެސް.އޭ

ފެނާއި ނަރުދަމާގެ ކަންތައް ރެގިއުލޭޓް ކުރާ އިދާރާ އެމްޑަބްލިޔުއެސްއޭ 1973 ގައި އުފަން ވީދުވަހުން ފެށިގެން މިއަދާއި ހަމައަށް އައިއިރުވެސް ވަނީ ބެޑް ރެސްޓްގައެވެ. މިއިން ކަމެއްގައި ފިޔަވަޅު އަޅާތަނެއް ނުފެނެއެވެ. ދުވާލަކު ދޮޅުލީޓަރުގެ މިންގަޑަށް ނުފެތޭ ސްކޫލުތަކުގައި މިފަދަ ވަސީލަތްތައް ޤާއިމްކުރުމަށް އެޑިޔުކޭޝަނަށް އަމުރުކޮށް އަދި އިސްކޫލްތަކުގެ ފެނާއި، ފާޚާނާއާއި، އަމިއްލަ ސާފުތާހިރުކަމަށް ބާރުއަޅާ އެގޮތަށް ޢަމަލު ނުކުރާ ތަންތަނުގައި ބޮޑުތަޅު އަޅުވާ ތަން ބަންދުކުރަން ޖެހޭއިރު، މި މުހިންމު މުވައްސަސާ މިވަނީ ކެންސަރު ބަލިޖެހިފައެވެ. ހަރަކާތް ހުއްޓިފައެވެ.

އިސްކޯލުތަކުގެ ފާޚާނާގެ ކަންތައްތައްވެސް އޮތީ އެހާމެ ދޯހަޅި ކޮށެވެ. އެޑިޔުކޭޝަނުގެ މިންގަޑުން ބަލާއިރު ކޮންމެ 60 ކުއްޖަކަށް ފާޚާނާއެއް ހުންނަންޖެހެއެވެ. މިއީ، ޢާންމުކޮށް ރެފިއުޖީ ކޭމްޕްތަކުގައި ތިބޭ މީހުނަށްވެސް ނިސްބަތުން ހުންނަންޖެހޭ މިންވަރެވެ. މި ހެންހުންނައިރުވެސް ގިނަ ސްކޫލްތަކުގައި ހުންނަނީ ޖުމްލަ 2 ފާޚާނާއެވެ. އަދި މީގެ ތެރެއިން 1 ފާޚާނާ އަބަދުވެސް ހުންނަނީ ހަލާކުވެ މަރާމާތު ނުކުރެވި ތަޅު ލެވިފައެވެ. މިތަންތަން އެކަށީގެންވާ ގޮތުގައި ސާފުނުކުރެވޭތީއާއި، ބޭނުންވާ ފެނާއި، ސައިބޯނި ފަދަ ތަކެތި ލިބެން ނުހުންނާތީ ބައެއްކުދިން މިތަންތަނުގެ ބޭނުން ނުހިފައެވެ. ވަކިން ޚާއްސަކޮށް އަންހެން ކުދިންގެ ނިސްބަތް މަތިކަމަށްވެއެވެ. އެހެން ކަމުން، ޔޫރިން އިންފެކްޝަނާއި އަދި މިނޫންވެސް މިފަދަ ބަލިތައް ފެތުރުމަށް މަގުފަހިވެއެވެ.

ސްކޫލްތަކުގެ ފާޚާނާ ތަކަކީ، ކުޑަކުދިންނާއި ގުޅޭ ގޮތަށް ހެދިފައި ހުންނަ ތަންތަން ކަމަށްނުވާތީ، މިތަންތަން ބޭނުން ކުރުމުގައި ކުދިންނަށް އެހާދަތިކަން ފޯރާއިރު، މިއަދާއި ހަމައަށް އައިއިރުވެސް " ކުޑަކުދިންގެ ޢުމުރާއި" ގުޅޭގޮތަށް ފާޚާނާތައް ހަދާނެ ގޮތެއް މިންގަނޑެއް ހެދިފައި ނުވެއެވެ. ހަމަމިގޮތަށް، މިތަންތަނުގައި އަތްދޮވެވޭނެ ވަސީލަތްތައްވެސް ޤާއިމް ވެފައި ނުހުރެއެވެ. ނުވަތަ ހުރިކަމުގައި ވީނަމަވެސް ސައިބޯނި ފަދަ ތަކެތި އެއްވެސް މިންވަރަށް ލިބެން ނުހުންނަކަމަށް ފާހަގަ ކުރެވެއެވެ. ފާޚާނާ ކޮށް ނިމިގެންް ރަނގަޅަށް ސައިބޯނި ލައިގެން އަތްދޮންނާށޭ ބުނާއިރު އަތްދޮވެވޭނީ ސައިބޯންޏެއް އޮވެގެން ނުންތޯއެވެ.

އަޅުގަޑުމެންގެ މުސްތަގުބަލުގެ ޒުވާން ޖީލު އެކަށީގެންވާ ސިއްހީމާހައުލެއްގައި ތަރުބިއްޔަތު ކުރުމަށް، އެކުދިންގެ އުނގެނުމުގެ މާހައުލު ސިއްހީގޮތުން ރަގަޅު ތަނަކަށް ހެދުމަށް ބޭނުންވާ ކަންތައްތަކުގެ ތެރެއިން ބޯފެނާއި ޢާންމު ސާފުތާހިރުކަމުގެ ކަންތައްތައް ރަގަޅު ކުރުމަށް ބޭނުންވާ މިންގަޑުތައް ހެދުމަށާއި ތަންފީޒުކުރުމަށް، މިދާއިރާގެ ރެގިއުލޭޓަރަށް އިލްތިމާސް ކުރަމެވެ.

މާލޭމީހުންގެ ބޮޑުކަމުދާ ތަކެއްޗަށްވުރެ، ރާއްޖެތެރޭ މީހުންގެ ބޮޑުކަމުދާތަކެތީގެ ބާރުގަދައީޔޯ!!!!

* ރާއްޖެތެރޭ ރަށްރަށުގައި ދިރިއުޅޭ ދެތިން ސަތޭކަ މީހުންގެ ބޮޑުކަމުދާތަކެތި ހޮޅިއަޅައިގެން މޫދަށްބޭރުކުރީމާ ފަރުހަލާކުވާއިރު، މާލޭގައި ދިރިއުޅޭ ދޮޅުލައްކަމީހުންގެ ނަޖިހުން ފަރުތަކަށް ލިބެނީ އާރޯކަމޯ!!

ދިވެހީންނަކީ އެއްބައިވަންތަ، އެއްބައެއްވަންތަ ބައެއްކަމާ، ދިވެހީންގެ އެކަކު އަނެކަކާމެދު އެއޮންނަ ގަދަފަދަ އުޚުއްވަތްތެރިކަމެއްގެ ސަބަބުން، ދެފިރިހެނުން އެކަކު އެނެކަކާއެކުު އެއްތުވާލީތެރޭ، ބާރުކޮށް ދެހިންމި ޖައްސައިގެން ތިއްބަސް އެއަކީ މައްސަލައެއް ނޫންކަމުގައި ސަރުކާރުގެ ވެރީން ވިދާޅުވާތީ އިވެއެވެ. ހަމައެހެންމެ، ދިވެހި ރައްޔިތުންނަކީ އެއް ޢާއިލާއަކަށް ނިސްބަތްވާ، އެއްބަހަކުން ވާހަކަދައްކައި، އެއްދީނެއްގެ، އެއް ސަގާފަތެއްގެ ބަޔެއްގެ އިތުރުން، އެއްބާވަތަކަށް ހެދުން އަޅައި، ވަރަށް އެކުވެރި ޖައްވެއްގައި އުޅޭ ބައެއްކަމުގައިވެސް މިވެރީން ކިޔާ އުޅެތެވެ.

އެހެންނަމަވެސް މިހެންމިކިޔާހައި، އެއްބައިވަންތަކަމާ، އެއްބައެއް ވަންތަކަމުގެ ވާހަކަ، ކަރަށް ނާރު ނަގާފައި ކިތަންމެވަރަކަށް ކީކަމުގައިވިޔަސް، ގަބޫލުކުރަންޖެހޭ ހަގީގަތަކީ، މިކަހަލަ ވާހަކަ މިދައްކަނީކީ ކޮންމެހެން، ހުރިހާ ދިވެހި ރައްޔިތުން އެއްވަރުކޮށް، އެއްހަމައަކުން މުޢާމަލާތްކޮށް، އެއްދަރަޖައެއްގެ ބައެއްގެގޮތުގައި ބެއިތިއްބުމަކަށް ނޫންކަމެވެ. އަދި އެކަން އެގޮތަށް ގަބޫލުކޮށްގެންނެއްވެސް ނޫންކަމެވެ. އަދިކިއެއްތަ، މިހެން އަނގަފުޅާކޮށްފައި ވާހަކަ ދައްކާއިރު ފަހަތުގައިވާ ހަގީގީ ބޭނުމަކީ ކޮންމެވެސް މޮޅު ވާހަކަތަކެއް ދައްކާލައިގެން، ރައްޔިތުން ވާވައްދާލުމެވެ.

މިހެން ދެން ނުބުނެވޭވަރެއްވެސް ނޫންތާއެވެ. ދުނިޔޭގައި ނަސްލީ އިމްތިޔާޒު އެންމެ ގަދަޔަށް ގެންގުޅޭ ގައުމުތަކަށްވުރެ ބޮޑަށް މި އެއްބައިވަންތަ، އެއްބައެއްވަންތަ ރާއްޖޭގެ މަދުމީސްކޮޅުގެތެރޭގައި އެވަނީ ނަސްލީ އިމްތިޔާޒު އުފައްދާފައެވެ. ރާއްޖެތެރޭ މީހުންނާއި މާލޭ މީހުންގެ މެދުގައެވެ. ކޮށްދޭ ކަންތައްތަކުގަޔާއި، ދައްކާ ވާހަކަތަކުގަޔާ، އަދި ވެދޭ އެހީތަކުގައިވެސް ރާއްޖެތެރޭ މީހުންނާއި މާލޭ މީހުންނަށް ކަންތައްތައް ކޮށްދޭގޮތް ހަމަގަސްދުގައި ތަފާތުކޮށް، މާލެއަށް އަމާޒުކޮށްގެން، އެއްވަނަ ދަރަޖައިގެ މަޝްރޫޢުތައް ހިންގާއިރު، ބޭރުގެ ހިލޭއެހީ ލިބިގެން ރާއްޖެތެރޭގައި ހިންގާ މަޝްރޫޢުތައްވެސް ހިންގާތީ މިފެންނަނީ ތިންވަނަ ދަރަޖައިގެ މަޝްރޫޢުތަކެއްގެގޮތުގައި، އެންމެ ކޮލިޓީދަށްވާނޭ ގޮތްގޮތަށް ބަލައިގެންކަމުގައި ހަދާފައިވާކަމީ މިބުނާ ވާހަކައިގެ ތެދުކަން ދުވާލުގެ އިރުހެން ހާމަވާނޭކަމެކެވެ. ބޭރުގެ އެހީގައި ރަގަޅުފެންވަރުގެ ސްކޫލެއް، ނުވަތަ އުސް އިމާރާތެއް ހަދާލަން ލިބުނަސް، އެތަނެއް ކޮންމެހެންވެސް މާލޭގައި ހެދުމުގެ އިތުރުން، މާލޭގެ ބަނދަރުހެދުމަށްޓަކައި، ކޮންމެހެންވެސް ބަޖިޔާ ގައު ބަހައްޓަންޖެހޭއިރު، ރާއްޖެތެރޭ ރަށްރަށުގެ ސްކޫލް މަދަރުސާތައް، އޮޑިހަރުގެ ސްޓައިލަށް ހަދައި، ރާއްޖެތެރޭގެ ރަށެއްގައި ބަނދަރެއް ހެދިޔަސް، މުއްދަތުހަމަވެފައިވާ ސިމެންތި ބަސްތާ ޖެއްސުމަށްވުރެ ވަކީން ފެންވަރު ރަގަޅުކޮށް އެއިންކަމެއް ކޮށްދެވޭކަމަކަށްނުވެއެވެ.

މާލޭގެ މަގުމަގުގައި ފެންހޮޅިވަޅުލައިގެން، ހުރިހާ ގޭގެއަށް ފެން ސަޕްލައިކޮށްދިނަސް، ރާއްޖެތެރޭގައި މިސްކިތު ވަޅުން، ނޫނީ މިސްކިތްކައިރީ ހަދާފައިހުންނަ، ފެރޯ ސިމެންތި ތާންގީތަކުން ބަނޑިޔާ ބަނޑިޔާ ފުރައިގެން ފެން ބަލާދިޔުން ނޫންގޮތަކަށް ބޯލާނެ ފެންފޮދު ލިބޭނޭ އިންތިޒާމެއްވެސް ހަމަޖައްސައިދީފައި އޮންނަންޖެހޭނޭކަމަކަށް މިސަރުކާރަކަށް ގަބޫލެއްނުކުރެވެއެވެ. އަދިހަމައެހެންމެ، މާލޭގެ މަގުމަގުގައި ހޮޅިއަޅައިގެން މާލޭ ރައްޔިތުން ބޭރުކުރާ ބޮޑުކަމުދާ ތަކެއްޗާއި ނަޖިސް، ވަށައިގެންވާ މޫދަށް ބޭރުކުރިޔަސް، ރާއްޖެތެރޭގެ ބައިމަދު ކުދިކުދި ރަށްރަށުގެ ރައްޔިތުން ބޭރުކުރާ ބޮޑުކަމުދާ ތަކެއްޗާއި ނަޖިސް، ރަށްރަށުގެ ފަސްގަނޑުގެ އަޑިއަށް ފެން ވަޅުބުޑަށް ހިންދުންނޫންގޮތެއް އޮންނަންޖެހޭނެކަމަކަށް މިސަރުކާރަކުން އެއްގޮތަކަށްވެސް ގަބޫލެއްނުކުރެއެވެ.

ސަރުކާރުގެ ނަޖިހާއި ހަނޑަސްބުރިތަކާބެހޭ ވުޒާރާގެ ނަޖިސް ކޮންޓްރޯލަރމެން ވިދާޅުވާކަމަށްވަނީ، ރާއްޖެތެރޭ ރަށްރަށުގެ ރައްޔިތުން ބޭރުކުރާ ނަޖިސް މޫދަށް ބޭރުކުރަންޏާ، ރާއްޖެތެރޭ ރަށްރަށުގެ ވަށައިގެންވާ ފަރުތަކުގެ ދިރުން ގެއްލޭނެކަމަށާ، އަދި ރަށްރަށުގެ ބިމުގެ ފެންފަށަލަތައް ލޮނުވެ، ވަޅުވަޅުގެ އުނގުރިތަކުންލާފާ މިޔޮށްބޮޑު އިންޑިޔާކަނޑު އަރައިގެން އައިސްދާނޭކަމަށެވެ. އެހެންނަމަވެސް، ދޮޅުލައްކައަށްވުރެ ގިނަ މީހުން ދިރިއުޅޭ ވެރިރަށް މާލޭގެ ހުރިހާ ގޭބިސީތަކުގެ ފާޚާނާތަކުންނާއި، މިތާ މިހިރަގެން ހިންގަމުންދާހާ ގަރާޖުތަކާ، ކްލިނިކްތައް، އަދި ވޯކްޝޮޕްތަކާ، ފޮޓޯސާފުކުރާ ތަންތަންފަދަ ވިހަކެމިކަލްތައް ބޭރުކުރާ ހުރިހާތަނަކުން ބޭރުކުރާހައި ހުރިހާބާވަތެއްގެ ނަޖިހާއި ކުނިބުނިން، ފަރަށް ގެއްލުން ނުލިބިފައި، ރާއްޖެތެރޭރަށްރަށުގައި އެހެން އެތިބޭ ދެތިން ހަތަރުސަތޭކައެއްހާ މީހުން، ކަނޑިކި ހިއްލައިގެންނާއި މުންޑުއަރުވައިގެން ތިބެ، ހަމައެކަނި ހަށިގަނޑުން ބޭރުކުރާ ޠަބީޢީ ނަޖިހުގެ ސަބަބުން އެރަށްރަށުގެ ވަށައިގެންވާ ފަރުތައް މުޅީން މަރުވެ ނެތިގޮސްދާނޭކަމަށް މިވެރީން މިދައްކާ ވާހަކަތައް ބުޅާވެސް ގަބޫލުކޮށްފާނެބާވައެވެ.

ކުޅުދުއްފުށީގެ ނަރުދަމާ ނިޒާމް ޤާއިމް ކުރުމުގެ ކަންތައްތައް ޗޮކުން ދަނީ (ފުރަތަމަ ބައި)

* ބޯފެނާއި ނަރުދަމާ ނިޒާމްތަކަކީ ދެމެހެއްޓެނިވި ނިޒާމްތަކަކަށް ވެގެން މެނުވީ އޭގެ މަންފާ ރައްޔިތުންނަށް ނުކުރާނެ ނިޒާމްތަކަށް ވީހިނދު، ރަށްރަށުގައި ޤާއިމް ކުރެވެމުންދާ ބޯފެނާއި ނަރުދަމާ ނިޒާމްތަކުގެ ފަރުމާ ރަގަޅުކޮށް މަސައްކަތުގެ ފެންވަރު ރަގަޅު ކުރަން ޖެހިފައި

ނަރުދަމާ މިނިސްޓްރީގައި ބޯފެނާއި ނަރުދަމާގެ ކަންކަމުގައި ހަރަކާތްތެރިވަމުން އަންނަ، ފަންނީ ޤާބިލުކަމާއި ތަޖުރިބާ ލިބިފައިނުވާ ބައެއްގެ ޚުދުމުހުތާރު ޢަމަލުތަކުގެ ސަބަބުން، ލޯނާއި ހިލޭއެހީގައި ރާއްޖޭގެ ރަށްރަށުގައި ޤާއިމްކުރެވެމުންދާ ނަރުދަމާ ނިޒާމްތަކުގެ މަސައްކަތްް ޗޮކުންގޮސް، ރަށްރަށުގެ ދެމެހެއްޓެނިވި ތަރައްޤީއަށް ކުރެވޭ މިމުހިންމު މަސައްކަތް ބޮއްސުން ލައިގެން ދާކަމުގެ ވާހަކަ މި ބޮލޮގު މެދުވެރިކޮށް ކިއުންތެރިންނަށް އެކި ފަހަރުމަތީން ވާނީ ގެނެސްދީފައެވެ.

މިފަހަރު މިބަލާލަނީ އިހަށް ދުވަހު ނަރުދަމާ ވަޒީރު އަޙުމަދު ޢަބްދﷲއަށް، ހދ.ކުޅުދުއްފުށީގެ ރައްޔިތުންގެ ފަރާތުން ކުރިމަތިވި ހާދިސާގެ މައްޗަށެވެ. އިވެމުންދާ އަޑުތަކަށް ބަލާއިރު، ހިނގާދިޔަ މިދެންނެވި ޙާދިސާ ހިނގާފައިވަނީ އެރަށުގައި ޤާއިމްކުރުމަށް ސަރުކާރުން ވަޢުދުވަމުން އަންނަ ނަރުދަމާގެ މަސައްކަތާއި ބެހޭގޮތުން އެރަށު ރައްޔިތުން ވަޒީރާއި ކުރިމަތި ކުރި ސުވާލުތަކަށް ވަޒީރަށް ޖަވާބުދާރީ ނުވެވުމުގެ ސަބަބުންނެވެ. ނަރުދަމާ ޤާއިމްކުރުމުގެ މަސައްކަތް ފެށޭނެ ތާރީޚެއް ބުނެދިނުމަށް ޢުޒުރުވެރި ވީހިނދު، ނަރުދަމާގެ މަސައްކަތް ގޮސްފައިވާ ހިސާބު ބުނެދޭން ނޭގުމުގެ ސަބަބުންނެވެ.

ވާނީވެސް އެހެންތާއެވެ. ރަށްރަށުގެ ފެނާއި ނަރުދަމާގެ ކަންކަން ވިލަރެސްކޮށް ހިންގުމަށް ނަރުދަމާ މިނިސްޓްރީއަށް ނުގަތާވަރަށް ނައިބުންނާއި، ޑިރެކްޓަރ ޖެނެރަލުންނާއި އެގްޒެކެޓިވް ޑިރެކްޓަރުންނާއި އެގްޒަކަޓިވް ޑިރެކްޓަރ ޖެނެރަލުން ބަތްފެން ގަނޑެހެން މިނިސްޓްރީތެރޭގައި ތިބިއިރު މިނިވަންކަމާއިއެކު ޒިންމާ އުފުލާ، ކަންކަމަށް ޖަވާބުދާރީވެ، ފެނާއި ނަރުދަމާ މަޝްރޫޢުތަކަށް ހަލުއިކަމެއް ގެންނަން މަސައްކަތްކުރާ އެކަކުވެސް ނެތެވެ. ނަރުދަމާ މަޝްރޫޢުތަކަށް ވާނުވާ އެގޭ އެކަކުވެސް ނެތެވެ.

މިދެންނެވި ބައިގަނޑު މިނިސްޓްރީގެ ފިނިކުރި ކޮޓަރިތަކުގައި ބޮޑު މުސާރަ ނަގައިގެން ތިބެ ރަށްރަށުގެ ރައްޔިތުން ކުރިމައްޗަށް ވަޒީރު ގިނިކަންޏާ ނެރެ، ރައްޔިތުން ލައްވާ ވަޒީރުބޮލަށް ވެލި ޖަހާ، ހަށިކޮޅަށް ސިގިރޭޓް ބުރި ނިއްވާ، ކުރިފުޅުމަތީގައި ރައްޔިތުން ހަޅޭއްލަވާއިރު، ހެވިފައި އެއާރކޯންގެ ފިނިހޫނުމިން ހެޔުވަރު ކޮށްލަކޮށްލާ ކޮޓަރިތަކުގައި ތިބެން ލަދެއް ނުގަނޭތޯއެވެ. ވަޒީރު ރަށުތެރޭގައި ގަންހިންގަމުންގޮސް ކަނޑު އޮޅިން ބޭރުކުރާއިރުު، މިނިސްޓްރީގެ ކޮޓަރި ތަކުގައި ކޮމްޕިއުޓަރުން ސޮލިޓަޔާރ(ތާސް) ކުޅެން ނުވަތަ ދިވެހިބަހުން ލިޔެފައިވާ ސިޓީއެއްގެ ފިއްޔެގެ ހިފައިގެން ދަަމާލަދަމާލަ ތިބެން ލަދެއްް ނުގަނޭތޯއެވެ.

މަތިންދާބޯޓުފަހަރު އެހެލުމާއި ފެހިކެހުމުގެ އިތުރުން ރަންވޭގައި ބޮލާކި އުގުޅުމުގެ ތަޖުރިބާ ލިބިފައިވާ ބޭފުޅުންނާއި، އަތޮޅުވެރިކަން ކުރުމުގައި ޗޮކްލެޓީ ތަޖުރިބާތަކެއް ލިބިފައިވާ ބޭފުޅުންނާއި، ވިލާތުގެ ހަށިގަނޑު ރަގަޅު ދޮން ފިރިހެން ބޭފުޅުންނާއިއެކު ފެންވަޅު ޓެސްޓުކުރުމުގެ ތަޖުރިބާ ލިބިފައިވާ ބޭކަނބަލުންނާއި ރަށްރަށުގެ ފެން ފަށަލަ ފޮޓޯނެގުމުގެ ތަޖުރިބާ ކުރަމުން އަންނަ ޑަކްޓަރުންގެ އިތުރުން އެތައް އެތައް ކަތީބުންނެއް ހިމެނޭ މިދެންނެވި ބައިގަނޑު ދެކޭގޮތުގައި ނަރުދަމާ މިނިސްޓްރީއަކީ މިބައިގަނޑުގެ އަމިއްލަ ގެދޮރެވެ. ތަނުގެ ތެރޭގައި ހުރީ މިވެރިންގެ ތަރިކަ މުދަލެވެ. ނަރުދަމާ ޑިޒައިން ކޮންޓްރޯލަރުގެ ނެވިކަމުގައި، ރަށްރަށަށް ޑިޒައިން ކުރާ ނަރުދަމާތަކުގެ މައިހޮޅީގެ ތެރެއިން ފަސް ނަމްބަރުގެ ކަންވާރެއްވެސް ދަމާނުލެވޭހާ ހިމަ ހޮޅި ބޭނުންކޮށް، ސެޕްޓިކްޓޭންކާއި ނަޖިސް ގަށާ މެށިން ފަދަ ސާމާނު ބޮޑުއަގުގައި ކޮންސަލްޓަންޓުންނާއި ގުޅިގެން ގަންނަމުންދާއިރު، އެކަމާއި ދެކޮޅަށް އަޑު އުފުލާ މީހުން މިނިސްޓްރީއިން ބޭރުކޮށް އެމީހުންގެ އަގު ވައްޓާލުމަށް މި ބައިގަނޑު މަސައްކަތް ކުރަމުން އަންނައިރު ބޮޑު މުސާރަ ކައިގެން މިނިސްޓްރީތެރޭގައި ކޮރުކަލި އެނބުރޭހެން އެނބުރެން ލަދެއް ނުގަނޭތޯއެވެ.

ފެނާއި ނަރުދަމާގެ ކަންކަން ރެގިއުލޭޓްކުރަން ހުރި އެމް.ޑަބްލިޔޫ.އެސް.އޭ އަކީ ސިޔާސީ ޕާޓީއެއްގެ މާލެ އޮފީސްކަމަށްވެފައިވާއިރު، ފެނާއި ނަރުދަމާގެ ރެގިއުލޭޓަރުގެ ޙައިޞިއްޔަތުން އެތަނުގައި އިން ޑަކްޓަރު ކުރާ އެއްވެސްކަމެއް ނުފެނެއެވެ. ރަށްރަށުގައި ހޮޅި ވަޅުލާއިރު މައިހޮޅީގެ ބަދަލުގައި ވަޅުލަނީ މަގުމަތީގައި ދަމަން ގެންގުޅޭ ރޯނުކަމެއް ނޫނީ ކޯރުކޮންނަން ގެންގުޅޭ އުދަލިކަމެއް ރެގިއުލޭޓަރަކަށް ނޭގެއެވެ. މަގުމަތީގައި ބަހައްޓާ ޖަންކްޝަންގެ ބަދަލުގައި ބަހައްޓަނީ ފޫގޮސްފައިހުރި 10 ލީޓަރުގެ ބާލިދީއެއްކަމެއް ނުވަތަ ރީނދޫ ހަންބުރިއެއްކަމެއް ރެގިއުލޭޓަރަކަށް ނޭގެއެވެ. އެނގޭނީ ނަރުދަމާ ވަޅުލާ ރަށްރަށަށް ގޮސްގެން ކަމަށްވާއިރު، ނަރުދަމާ ނިޒާމްގެ މަސައްކަތް ހިނގާ އެއްވެސް ރަށަކަށް ރެގިއުލާޓަރު ގޮސްފައެއް ނުވެއެވެ. މިތަނަކީ ބާރުކަނޑުވާފައި ހުންނަ މުވައްސަސާއެއްކަމުން، މިއިން ކަމެއް ބެލޭނެ ޤާބިލުކަމެއްވެސް މިތަނުގައި ޤާއިމްވެފައެއް ނުހުރެއެވެ. ތިމަންނާ މީ ތިމާވެށި ބޮއިގެން ހުރި މާމޮޅު ޕްރޮފެސަރެއްކަމަށް އެހެން މީހުންނަށް ދައްކުމާއެކު މެޑަލިޖަހާ، ރަށްރަށް ބުރިކުރުމަށް ލަފާދީ، ރަށްރަށުގެ ފެންފަށަލަ ރޯލް ފިއްސަކުން ކުރަހަމުންދާއިރު، ތިމަންނާގެ ޒިންމާއަކީ ކޮބައިކަން އެނގޭތޯއެވެ.

ނަރުދަމާ މިނިސްޓްރީގައިި މި ބައިގަނޑުގެ ދަށުން މަސައްކަތްކުރަމުން އަންނަ، މާދަމާވެސް މިނިސްޓްރީ ނަގާ ކޮޅައްޖަހަން ތިބި އުންމީދުން ފުރިގެންވާ ޒުވާނުންނަކީ މި ބައިގަނޑުގެ ކުރިމަތީގައި އެއްވެސް ބައެއް ނޫނެވެ. އެ ކުދީން ލިޔެގެން ގެންނަ ސިޓީގައި ފިއްޔެއް މަދުވިޔަސް ސިޓީއިން މޫނުމަތީގައި ވިއްލާލުމަށްފަހު އެކުދީންނަށް ހަޑިހުތުރުބަހުން ބަވާ، އޮފީހުން ވަކިކޮށްލާނެކަމުގެ އިންޒާރު ދީ، އެ ކުދީން ރޮއްވަމުންދާއިރު ލަދެއް ނުގަނޭތޯއެވެ.

މިދާއިރާގައި ތަޖުރިބާހުރި އެތައް ޒުވާނުންނެއް ތަނުން ބޭރުކޮށް، އަނެއްބައި މީހުން ތަނުގެ ތެރޭގައި އެހެލާފައި އެއްވެސް ކުރިއެރުމެއް ނުދީ، މި ބައިގަނޑު ހިތުހުރިގޮތަށް ކަންތައް ކުރަމުންއަންނައިރު ރަށްރަށުގައި ޤާއިމް ކުރެވޭ ނަރުދަމާ ނިޒާމްތަކުގެ ފަރުމާރަގަޅުކޮށް ޤާއިމްކުރެވޭ ނަރުދަމާތަކުގެ ފެންވަރު ރަގަޅުކުރުމަށް އެއްވެސް މަސައްކަތެއް ނުކުރެއެވެ.

ކުޅުދުއްފުށީ ނަރުދަމާގެ ފެށުން

ރަށްރަށުގެ ނަރުދަމާގެ މަސައްކަތްތައް މިނިސްޓްރީ އޮފް ހެލްތުގެ ދަށުން ހިނގަމުން އައިދުވަސްވަރުން ފެށިގެން މިއަދާއި ހަމައަށް އާއިރުވެސް ނަރުދަމާ އަޅަން ޖެހޭ ރަށެއްގެ ގޮތުގައި ފާހަނގަކޮށް މިވެރިން ގެންގުޅޭ ނަރުދަމާ ދަފުތަރުގައިި ކުޅުދުއްފުށީގެެ ނަން ވެސް ކުލަގަދަކޮށް ލިޔެފައި އަބަދުވެސް އޮވެއެވެ. ކުޅުދުއްފުއްޓަކީ ސަރަޙައްދީ ތަރައްޤީގެ ފޯކަލް ޕޮއިންޓެއްކަމަށާއި ތަރައްޤީގެ އުސްމިންތަކަށް ގެންނަންޖެހޭ ރަށެއްކަމަށް ބުނެ، ޕްލޭނިން މިނިސްޓްރީގެ މާލިމީކަމުގެ ދަށުން އޭ.ޑީ.ބީ ލޯން އެހީގައި ކުޅުދުއްފުށީގެެ 60 ގެއެއް ހިމެނޭގޮތަށް ރަށުގެ ވަކި ހިސާބެއްގައި، އަޖުމަ ބެލުމުގެ ގޮތުން 2002 އިން 2003 އަށް ނަމޫނާ ނަރުދަމާއެއް ވަނީ ޤާއިމްކޮށްފައެވެ.

ނަމޫނާ ނަރުދަމާ ފޭލްވުން

ރާއްޖޭގެ ރަށްރަށަކީ ލޯން އެހީދޭ ބޭންކުތަކާއި އެހީދޭ ޖަމާޢަތްތަކުން އަޖުމަ ބެލުމުގެ ގޮތުން ނަރުދަމާއާއި ގުޅޭ އެކިއެކި ތަޙުލީލުތައް ކުރަމުންއަންނަ ރަށްރަށްކަމުން، ކުޅުދުއްފުށީގައި ޤާއިމްކުރި މިދެންނެވި ނަރުދަމާ ނިޒާމަކީވެސް އޭ.ޑީ.ބީ ގެ ލޯން އެހީގައި ޕްލޭނިންގ މިނިސްޓްރީއިން އޭރު ހާވާފައި ހުރި ހަޑިއެވެ. ކުރި ތަޙުލީލެކެވެެ. މި ދެންނެވި ނަރުދަމާ ނިޒާމްް ޤާއިމްކޮށް ނިމި ރައްޔިތުންނާއި ޙަވާލުކުރިތާ މަސްދުވަސް ނުވަނީސް، ނަރުދަމާ ނިޒާމް ޗޮކުންގޮސް، މިނިޒާމުގެ ހޮޅިތަށް ވަނީ ބެދިފައެވެ. މަގުމަތީގައި ބެހެއްޓި ޖަންކްޝަންތައް ފުރި މަގުމައްޗަށް ބަންޑުންވެ އެއިން ފެން ހިނގާގޮތެއް ނުވިއެވެ. ނަޖިސް ޓްރީޓްކުރަން ހަދާފައި ހުރި ތަންތަން (ޓްރީޓްމަންޓް ބެޑް) ބެދި ނަޖިސް ޖަމާކުރަން ހުރި މައި ވަޅުގަނޑު ފުރި ވަނީ ބަންޑުންވެފައެވެެ. މިހިސާބަށް މިކަން ދިއުމުން، މިނިޒާމުގެ މައި ހޮޅިއާއި ގުޅާލެވުނު ގެތަކުގެ ތެރެއިން ވަރަށް ގިނަ ގޭގޭގެ ފާޙާނާ، މިނިޒާމުން ވަކިކޮށް، އިހުވެސް ވަޅުބުޑަށް ނަޖިސްފެން ހިންދަމުން އައިގޮތަށް އެނބުރި ވަނީ ރުޖޫޢަވެފައެވެ. ނަރުދަމާއެއް ޤާއިމްކުރުމުގެ ބޭނުމަކީ، ގޭގައި އުފެދޭ ނަޖިހާއި ނަޖިސްފެން ފަސޭހައިން ގެއިން ބޭރުކޮށް، ރައްކާތެރިކަމާއެކު ނައްތާލުން ކަމަށްވީހިނދު، ކުޅުދުއްފުށީގައި ޤާއިމް ކުރި މިދެންނެވި ނަރުދަމާ ވެގެން ދިޔައީ އެރަށުގެ ރައްޔިތުންނަށް ކުރިމަތިވި މުޞީބާތަކަށެވެ.

މިދެންނެވި ނަރުދަމާ ނިޒާމްް ފޭލް ނުވާކަން ދެއްކުމަށް ޓަކައި، މިމަސައްކަތް ކުރި ނިއުޒީލޭންޑުގެ ދޮން މީހުން އާ ކޮންޓްރެކްޓެއްގެ ދަށުން ދެވަނަފަހަރަށް ރާއްޖެ ގެނެސް، އޭޑީ.ބީ އާއި ގުޅިގެން ޕްލޭނިން މިނިސްޓްރީއިން ކުރި ދިރާސާތަކުގެ ރިޕޯޓް އެހެރީ ފެންނާށެވެ. މީގެ އިތުރުން ނަޖިހާއި ބެހޭ މިނިސްޓްރީގައި ހަރަކާތްތެރިވެ ވަޑައިގަންނަވާ ވަރަށް ޤާބިލު އެހެނަސް އެހެލާފައި ތިއްބެވި ދެ ބޭފުޅަކު ކުޅުދުއްފުށީގައި ޤާއިމްކޮށްފައިވާ މިދެންނެވި ނަރުދަމާއާއި ބެހޭގޮތުން ތައްޔާރުކުރައްވާފައިވާ ރިޕޯޓުންވެސް އެހެރީ ފެންނާށެވެ.

މިނިޒާމްގެ ކަންތައްތައް ހުރި ގޮތަކީ މިއީ ކަމަށްވާއިރު، ކޮންމެ ހަފުތާއަކު މުޅި ނިޒާމްގެ ހުރިހާ ހޮޅިތަށް ހައި ޕްރެޝަރުގައި ފެންޖަހާ ލޮނުފެނުން ދޮވެ ސާފުކުރުމަށާއި މިނިޒާމްގެ ޓްރީޓްމަންޓް ބެޑްތަކުގައި ބޭނުންކޮށްފައި ހުރި ހޮޅިތަކުގެ ހިމަ ލޯވަޅުތައް ދައްކޮޓާ އިލޮށި ނުވަތަ އަފުނޯސް ކައްޓެއް ބޭނުންކޮށް އެއިން ފެންހިނގާގޮތް ހެދުން ފަދަ ކަންކަމަށް ޕްލޭނިންގ މިނިސްޓްރީއިން ގެންނެވި ދޮން ކޮންސަލްޓަންޓް ލަފާދީފައިވައިރު، ނަރުދަމާ ނިޒާމެއް ހިންގުމަށް މިއީ އިންސާނުންނަށް ކުޅަދާނަކެމެއްތޯއެވެ. މައްސަލައެއް ނެތެއް ނުންތޯއެވެ. ކުޅުދުއްފުށީ ރައްޔިތުން މަންފާއެއް ނުކުރިއަސް ކޮންސަލްޓަންޓުގެ ބިލްތަކަށް ވަނީ ފައިސާ ދެވިފައެވެ. ދެންވެސް ޕްލޭނިންގ މިނިސްޓްރީއިން ބުނަމުންދިޔައީ ކުޅުދުއްފުއްޓަކީ ތަރައްޤީގެ ފޯކަލް ޕޮއިންޓެއްކަމަށާއި، ފަހުން ރަގަޅުވާނެކަމަށެވެ.

ސުނާމީ އާއި ކުޅުދުއްފުށީ ނަރުދަމާ

2004 ގައި ރާއްޖެއަށް ކުރިމަތިވި ސުނާމީއާއި ގުޅިގެން ކުޅުދުއްފުށީގެ ނަރުދަމާ ރަގަޅުކުރުމުގެ ގޮތުން ޕްލޭނިންގ މިނިސްޓްރީއާއި އޭ.ޑީ.ބީ މަސައްކަތްކުރީ، ލޯން އެހީގައި ކުޅުދުއްފުށީގައި ޤާއިމްކޮށް ފޭލްވެފައިވާ މިދެންނެވި ނަރުދަމާ އެކްސްޕޭންޑުކުރުމުގެ ސަކަރާތެއް ޖެހުމަށެވެ. އޭ.ޑީ.ބީ އިން ތަތިޔާނާ ކިޔާ ދޮން އަންހެނަކު ކޮންމެ ހަފުތާ ބަންދަށް ރާއްޖެ އައިސް ޕްލޭނިންގ މިނިސްޓްރީއާއި ގުޅިގެން ޖެހި ސަކަރާތް އަލުން ތަކުރާރު ވިޔަ ނުދިނުމަށް ނަރުދަމާ މިނިސްޓްރީގައި ހަރަކާތްތެރިވަމުންދިޔަ ބައެއް ބޭފުޅުން މިކަމާއި ދެކޮޅަށް އަޑު އުފުލާ، އޭ.ޑީ.ބީއިން ތަކުރާރުކުރަން އުޅުނު ކަންތައްތައް ވަނީ ފޭލްކޮށްލާފައެވެ. އޭރުވެސް ޕްލޭނިންގ މިނިސްޓްރީގައި މިކަމުގައި ހަރަކާތްތެރިވަމުންދިޔައީ ދެމޭ ރަބަރުކަހަލަަ ރަނޑު ސޮރުންތަކެއް ކަމުން މިސޮރުމެން ސުނާމީއަށްފަހުވެސްް މަސައްކަތްކުރީ ހަފުތާ ބަންދަަށް އޭ.ޑީބީއިން ރާއްޖެ އަންނަ މިދެންނެވި ދޮން ތަތިޔާނާ ބުނިގޮތަކަށް، ގުދަށް ތިބެ ލިބެން ހުރި ލާރި ސެޕްޓިކް ޓޭންކާއި ނަޖިސް ގަށާ މެޝިން ފަދަ ސާމާން ގަނެ ތަޅާ ސުންނާފަތި ކޮށްލުމަށެވެ.

އޭ.ޑީ.ބީ ގެ އެހީގައި ނަރުދަމާ ފަރުމާކުރުންް

އޭ.ޑީ.ބީ އާއި ޕްލޭނިންގ މިނިސްޓްރީ އިން ކުޅުދުއްފުށީގައި ތަކުރާރު ކުރަން އުޅުނު ކަންކަމާއި ދެކޮޅަށް ނަރުދަމާ މިނިސްޓްރީގެ ބައެއް ބޭފުޅުން އަޑު އުފުލުމާއި ގުޅިގެން، އޭ.ޑީ.ބީގެ ރާގު ބަދަލުވެ، ކުޅުދުއްފުށީގައި ރަގަޅުފެންވަރުގެ ނަރުދަމާއެއް ޤާއިމް ކުރުމަށް ބޭނުންވާ ޑިޒައިން ތައްޔާރުކުރުމަށް އޭ.ޑީ.ބީއިން އެއްބަސްވިއިރު، ނަރުދަމާ ޤާއިމްކުރުމުގެ މަސައްކަތް (ކުޅުދުއްފުށީގެ މަގުތަކުގައި ނަރުދަމާ ވަޅުލުމުގެ މަސައްކަތް) ދިވެހި ސަރުކާރުން ކުރާނެކަމުގެ ޔަޤީންކަން އޭ.ޑީބީއަށްވަނީ ދެވިފައެވެ. ނަމަވެސް، ނަރުދަމާ ނިޒާމްގެ ޑިޒައިން މަސައްކަތް 2007 ޑިސެމްބަރު ހާތަނުގައި ނިމިފައިވާ އިރު، މިނިޒާމް ކުޅުދުއްފުށީގެ މަގުތަކުގައި ވަޅުލުމަށް ބޭނުންވާ ފައިސާ ލިބޭނެގޮތް ނުވާކަމީ ސުވާލު އުފެދޭކަމެކެވެ.

ގާތްގަނޑަކަށް 5 މިލިއަން ރުފިޔާ ޙަރަދުކުރެވިގެން ފަރުމާކުރެވިފައިވާ ޑިޒައިން ނިމި ނަރުދަމާ މިނިސްޓްރީގެ ޑިޒައިން ކޮންޓްރޯލަރުގެ މޭޒުމަތީގައި މީރުކުރަން ދާދިފަހަކާ ޖެހެންދެން ބޭއްވުމަށްފަހު މިހާރު ވަނީ ޓެންޑާރބޯޑަށް ހުށަހެޅިފައެވެ. ޑިޒައިން ކޮންޓްރޯލަރާއި ކޮންޓްރޯލަރުގެ އެހީތެރިން ދެކޭގޮތުގައި މިބާވަތުގެ ޑޮކިއުމެންޓް ނަރުދަމާ މިނިސްޓްރީއިން ބޭރުކުރީމަ ނަރުދަމާ ވަޅުލެވުނީއެވެ. ނަރުދަމާ ޤާއިމް ކުރުމަށް ކުރަންޖެހޭ ކަންކަން ފުރިހަމަވީއެވެ. (ނުނިމޭ)

ކުދިކުދި އީ.އައި.އޭ (ތިމާވެއްޓަށް އަސަރުކުރާ މިންވަރު އަންގައިދޭ ރިޕޯޓް) ފަޅުތަރޭގައި ހުންނަ ހާހަލަށާއި ރަށްރަށުގެ ގޮނޑުދޮށްތަކަށް ވަކިވަކީން ހެދުމުގެ ބަދަލުގައި ބޮޑު އެއް އީ.އައި.އޭ މުޅި ރާއްޖެއަށް އަމާޒުކޮށް ހެދުން ކިހިނެއްތޯ؟ (އެއްވަނަ ބައި)

*އީ.އައި.އޭއެއްގެ އަގު ރާއްޖޭގެ ބާޒާރުގައި 10،000 އެމެރިކާ ޑޮލަރަށް އުފުލިގެން ދިޔަ އިރު، އީ.އައި.އޭ ހެދުމުގެ މަޤުސަދު މުރާޖާކުރަން ޖެހިފައި

ދެވަނަ ބޮޑު ހަގުރާމައަށްފަހު ކުރިއަރާފައިވާ ޤައުމުތަކުން ހިންގަންފެށި ސިނާޢީ މަސައްކަތްތަކުގެ ސަބަބުން ބިމުގައި ލިބެން ހުރި ޤުދުރަތީ ވަޞީލަތްތައް ނެތިގެން ދާކަމާއި، ބިމުގައި ދިރުން ހުރި ތަކެތީގެ ނަސްލު ނެތިގެންގޮސް އެ ސޮރުމެން އުޅެމުން އަންނަ މާޙައުލަށް ނޭދެވޭ އަސަރު ކުރާކަމުގެ އިތުރުން ތަފާތު ގެއްލުންތަށް ތިމާވެއްޓަށް ފޯރަމުންދާކަން އެގުނު ކަމުގައި ވިޔަސް 1960 އާ ހަމައަށް އައި އިރުވެސް، ތިމާވެށި ހިމާޔަތްކުރަން އެކަށީގެންވާު މަސައްކަތްތަކެއް ކުރެވިފައެއް ނުވެއެވެ.

ދުނިޔެ ހޫނުވުމާއި، އޯޒޯންފަށަލަ ތުނިވަމުންދާކަމުގެ އިޙުސާސްތަށް ކުރެވި، ޖައްވަށް އަރައިގެންދާ ވިހަ ގޭހުގެ ސަބަބުން އޭގެ އަސަރު ފޯރާ ޤައުމުތަކުގެ ރައްޔިތުން ކޮށި އަރަން ފެށި ހިސާބުން، ތިމާވެށި ހިމާޔަތްކުރުމަށް މަސައްކަތް ފެށިއެވެ. މިގޮތުން 1972 ގައި ސްވިޑްންގެ ވެރިރަށް ސްޓޮކްހޯމް ގައި އ.ދ އިން ފުރަތަމަ ފަހަރަށް ތިމާވެއްޓާއި ބެހޭގޮތުން ބޭވި ކޮންފަރެންސް ވެގެންދިޔައީ، ތިމާވެށި ހިމާޔަތްކުރަން ބައިނަލް އަގުވާމީގޮތުން ކުރަމުން އަންނަ މަސައްކަތްތަކުގެ ފެށުން ކަމުގައެވެ. މިއަދާއި ހަމައަށް އާއިރު، ތަފާތު ގިނަ މިފަދަ ކޮންފަރެންސްތަކާއި މަހާސިންތާތައް ދުނިޔޭގެ ކަންކޮޅުތަކުގައި ވަނީ ބޭއްވިފައެވެ. މިގޮތުން 1992 ގައި ރިއޯ ޑި ޖެނެއިރޯ ގައި އާރތް ސަމިޓް ގެ ނަމުގައި އ.ދ އިން ބޭއްވި ސަމިޓް ފާހަގަކޮށްލަން ޖެހެއެވެ. 800 ސަފުޙާގެ ކަރުދާހެއް ތައްޔާރުކުރެވި (އެގެންޑާ 21) ފައި ވާއިރު، ޤައުމުތަކުގެ ސަރުކާރުން އަޙުމިއްޔަތުކަންް ދޭންޖެހޭ ކަންތައްތަކެއްގެ ގޮތުގައި މައިގަނޑު 27 ކަމެއް ވަނީ ފާހަގަކޮށްފައެވެ. މީގެތެރޭގައި ޤައުމުތަކުގައި ހިންގާ ތަރައްޤީގެ މަޝްރޫޢުތަަށް ހިންގުމުގައި އޭގެ ސަބަބުން ތިމާވެއްޓަށް ކޮށްފާނެ އަސަރު އަންގައިދޭ ރިޕޯޓް ނުވަތަ އީ.އައި.އޭ ހަދަންޖެހޭނެކަމަށް 17 ވަނަ މާއްދާގައި ވަނީ ފާހަގަކޮށްފައެވެ.

އީ.އައި.އޭ ނުވަތަ ތިމާވެއްޓަށް އަސަރުކުރާ މިންވަރު އަންގައިދޭ ރިޕޯޓް ހެދުމުގެ މަސައްކަތް ދިވެހި ރާއްޖޭގައިވެސް މަޑުމަޑުން ކުރަމުންދިޔަކަމުގައި ވިޔަސް، އީ.އައި.އޭގެ ހެދުމުގެ ފޯރި ވައިގައި ހިފާފައިވަނީ ދާދި ފަހުންނެވެ. ރަށްރަށުގެ ނެރު ފުން ކުރުން، ނަރުދަމާ ޤާއިމް ކުރުން، ބަނދަރު ހެދުންފަދަ ކަންކަމަށް އީ.އައި.އޭ ނުވަތަ ތިމާވެއްޓަށް އަސަރުކުރާ މިންވަރު އަންގައިދޭ ރިޕޯޓް، އެކި ގިންތީގެ އެކި ވަރުވަރުގެ އެކި ފެންވަރުގެ ބޭބޭފުޅުން އަންނަނީ ހަދަމުންނެވެ. ނަމަވެސް ރާއްޖޭގެ ތަރައްޤީގެ މަޝްރޫޢުތަކަށް ހަދަމުންދާ އެކި ވަރުވަރުގެ އެކި ފެންވަރުގެ އީ.އައި.އޭ ރިޕޯޓްތަކުގައި ބުނާ އެއްޗަކާއި އެ މަޝްރޫޢުއެއް ހިންގާ އިރު އެ ބަލާ ބަޔަކު ތިބޭ ބާއޭ މިއީ ހިތަށް އަރާސުވާލެކެވެ. އީ.އައި.އޭގެ މަސައްކަތް ކުރައްވާ ބޭބޭފުޅުން އީ.އައި.އޭއެއް ހެދުމަށްފަހު، އެއިން އަތްދޮވެލާ އެ ޙަވާލުކުރަންވާ ފަރާތްތަކަށް ޙަވާލުކުރުމުން އޭގައި ލިޔެފައި އޮތް އެއްޗަކާ ދޭތެރޭ ވިސްނާބަޔަކު އުޅޭބާއޭވެސް ހިތަށް އަރައެވެ. ތެދެކެވެ. ރާއްޖޭގެ އިމްގެ ތެރޭގައި އެއްވެސް ބާވަތެއްގެ މަޝްރޫޢެއް، ހިންގުމުގެ ކުރީން އީ.އައި.އޭ ނުވަތަ ތިމާވެއްޓަށް އަސަރުކުރާ މިންވަރު އަންގައިދޭ ރިޕޯޓް ހަދަން ޖެހޭކަމަށް ޤަވާޢިދު ބުނެއެވެ. ޤާނޫނު ވަނީ ހަދާފައެވެ.

ރާއްޖޭގައި ހިންގޭ، މަޝްރޫޢުތަކުގެެ މުޅި ޖުމްލަ ބަޖެޓްގެ ގާތްގަނޑަކަށް 10 ނުވަތަ 15 އިންސައްތަ ކަނޑަ އަޅަނީ ކޮންސަލްޓަންސީ ނުވަތަ މަޝްރޫޢަށް ފަންނީ ލަފަޔާއި އިރުޝާދު ދިނުންކަމަށް ވާއިރު އީ.އައި.އޭ ނުވަތަ ތިމާވެއްޓަށް އަސަރު ކުރާ މިންވަރު އަންގައިދޭ ރިޕޯޓްގެ އަގު ރާއްޖޭގެ ބާޒާރުގައި 10،000 މެރިކާ ޑޮލަރަށް މިވަނީ މަތިވެފައެވެ. ފަހަރުގައި މިއީވެސް މިކަން ކުރުމަށް ކުޑައަގަކަށް ވެދާނެއެވެ. އީ.އައި.އޭ ތަކުގައި މަސައްކަތް ކުރައްވާ ބައެއް ބޭފުޅުން ވިދާޅުވާގޮތުން، އީ.އައި.އޭއެއް ހެދުމަށް އަގު އުފުލިގެން ދަނީ، ދުނިޔޭގެ ބާޒާރުގައި ތެލާއި ކާބޯތަކެތީގެ އަގު އުފުލިގެންދިއުމުގެ އިތުރުންް، އެކަމަށް ކުރާ ތަޙުލީލުތަކުގެ އަގު އުފުލިގެން ދިއުމާއި ގުޅިގެންނެވެ. ދަތުރު ފަތުރުގެ ޚަރަދު އުފުލިގެން ދިއުމާއި ގުޅިގެންނެވެ. ފެނުގައި އެކުލެވޭ ތަޢައްޔަރީ އެންމެ މާއްދާއެއް ޓެސްޓުކޮށްލުމަށް 500 ރުފިޔާ ޚަރަދުކުރަން ޖެހިފައިވާއިރު، ދަތުރުފަތުރުގެ ޚަރަދު މިވަނީ އިންތިހާއަށް އުފުލިފައެވެ. ރާއްޖޭގެ ބާޒާރުގައި އީ.އައި.އޭގެ މަސައްކަތް ދިވެހި ކުންފުނިތަކުން ކުރަމުން އަންނައިރު ބަންގްލާދޭޝް، ސްރީލަންކާ، އިންޑިއާ، އަދި ކުވޭތުގެ ކުންފުނިތަކުންވެސް ވާދަވެރި މާޙައުލެއްގައި ރާއްޖޭގައި މިކަން ކުރަމުން އަންނައިރު އަގަށް ބަދަލު އައުމަކީވެސް އެކަށީގެންވާކަމެކެވެ.

އެތައްހާސް ޑޮލަރު މިކަމަށް ޚަރަދުކުރެވި ހަދަމުންދާ މި ދެންނެވި އީ.އައި.އޭ ތަކުގައި އެވިދާޅުވާ ތިމާވެއްޓަށް އަސަރުކުރާނެ މިންވަރު ނުވަތަ ހިިންގޭޭ މަޝްރޫޢުތަކުގެ ސަބަބުން އެ މާޙައުލަށް ނުވަތަ އެތަނެއްގައި ހުރި ދިރޭތަކެތީގެ ނަސްލަށް ކޮށްފާނެ އެދެވޭ އަސަރާއި ނޭދެވޭ އަސަރަކީ ކޮބައިކަން ޢިލްމީގޮތުންް ބުނެދެވިފައި ވޭބާއޭވެސް ހިތައް އަރައެވެ. އެތަނެއްގައި ހުރި ޤުދުރަތީ ވަޞީލަތް ތައް ދެމިހުރުން ނުވަތަ ނެތި ދިއުމާއި ދޭތެރޭ ވާކާލާތު ކުރެވި، މިކަންކަމަށް ރިޢާޔަށްކޮށް ރައްކާތެރި ފިޔަވަޅު އެޅުމަށް ކިހާވަރެއްގެ ލަފަޔާއި އިރުޝާދު މި ދެންނެވި އީ.އައި.އޭ ތަކުގައި ބުނެދީފައި ހުރޭބާއޭވެސް ހިތަށް އަރައެވެ.

ރާއްޖެއަށް ކުރިމަތިވި ސުނާމީއާއި ގުޅިގެން އީ.އައި.އޭގެ މޫސުމެއް ރާއްޖެއަށްވެސް މިވަނީ އައިސްފައެވެ. އީ. އައި.އޭގެ ޤަވާޢިދުތަށް ކަރުދާހުގައި މިވަނީ ވަރަށް ވަރުގަދައަށް ލިޔެވިފައެވެ. އީ.އައި.އޭއެއް ނަހަދާ ފެންވަޅެއްވެސް ބެހެއްޓޭވަރެއް ނުވެއެވެ. ގޭގެ ފުރާޅު މައްޗަށް ވެއްޓިފަ އޮންނަ ރުއް ކަނޑާ ވައްޓާލަންވެސް މިވަނީ އީ.އައި.އޭ ހަދަން ޖެހިފައެވެެ. ބޮޑު ކަންނެއްޏެއް ގޮނޑުދޮށުގައި ފަޅާލަން ޖެހުނަސް މިވަނީ އީ.އައި.އޭ ހަދަން ޖެހިފައެވެެ. ޤަވާޢިދު ބުނާގޮތުން މަޝްރޫޢުގެ ކުޑަބޮޑުމިނަށް ބަލައި އެ މަޝްރޫޢަށް ޢަމަލީ ސިފަ ގެނައުމުގެ ކުރީން އެއަށް އީ.އައި.އޭ ނުވަތަ ތިމާވެއްޓަށް އަސަރުކުރާ މިންވަރު އަންގައިދޭ ރިޕޯޓް ހަދަން ޖަހެއެވެ. ޤަވާޢިދުގައި އެގޮތަށް ލިޔެފައި އޮތީތީ އެކަން އެބަ ކުރެއެވެ.

ރަށްރަށުގައި ހިންގާ ތަފާތު ތަރައްޤީގެ މަޝްރޫޢުތަކަށް އެކި ވަރުވަރުގެ އީ.އައި.އޭ އަންނަނީ ހެދަމުންނެވެ. ކޮންސްޓްރަކްޝަން ކުންފުނިތަކުގެ އިތުރުން ވަޑާންކުރާ މީހުންނާއި ރާނާ މީހުންވެސް އަންނަނީ އީ.އައި.އޭ ހަދަމުންނެވެ. އީ.އައި.އޭ ހެދުމުގެ ޢީދެއް އައިސްގެން އުޅޭ އިރު، އީ އައި އޭ ދިރާސާކުރުމަށް، މުސާރައިގެ އިތުރުން ޖީބަށް އެއްޗެއް ވަންނަގޮތަށްް މިވަނީ ކޮމެޓީތައް ހެދިފައެވެ. މީސް މީހުން އައްޔަން ކުރެވިފައެވެ.

ދާދިފަހުން، ރާއްޖޭގެ ރަށެއްގައި ނަރުދަމާ ޤާއިމްކުރުމުގެ ގޮތުން ހަދާފައިވާ އީ.އައި.އޭ ނުވަތަ ނަރުދަމާގެ ސަބަބުން އެރަށުގެ ތިމާވެއްޓަށް އަސަރުކޮށްފާނެ މިންވަރު އަންގައިދިނުމަށް ތައްޔާރުކޮށްފައިވާ ރިޕޯޓަކަށް ބަލާލީމެވެ. ރިޕޯޓް ބޯވެފައި ބަރުދަނުނައި ގާތްގަނޑަކަށް 2 ކިލޯޯ ހުންނާނެކަމަށް ލަފާ ކުރެވެއެވެ. ރިޕޯޓްގެ ގަނޑުތައް ގިނަ ވެފައި ޗާޓްތަށް ގިނައެވެ. ރަށުގެ އެކި ދިމަދިމާލުން ނަގާފައި ހުރި ފޮޓޯތަށް ގިނައެވެ. ބާލާލަން ރީއްޗެވެ. ދައްކަން މިއުޅޭ ވާހަކައަކީ، ރިޕޯޓް ބައިންޑް ކުރެވިފައި ހުރިގޮތުގެ ވާހަކައެއް ނޫނެވެ. ރިޕޯޓް ޕްރިންޓްކުރެވިފައި އޮތީ ލޭޒާއިންތޯ ނޫނީ ބަބުލް ޖެޓް ޕްރިންޓަރަކުންތޯ އެއްް ނޫނެވެ. ރިޕޯޓްގައި ލިޔެފައި ހުރިއެއްޗެއްގެ ވާހަކައެވެ.

ރިޕޯޓުގެ ބޭރުގަނޑު ބާލާލުމަށްފަހު އެތެރޭގެ ސަފުޙާތަކަށް ބަލާލިއިރު، އަޅައިގަތް ތަންކޮޅަކީ، އެރިޕޯޓް ހަދަން ލިބުނު ވަގުތު ކުޑަކަމުން، އެ ރިޕޯޓަކީ ރަށުގެ މުސްކުޅިންނާއި ކަމު ވޮށިގެންވާ މީހުންގެ އަލީގައި ތައްޔާރުކުރި ރިޕޯޓެއްކަމެވެ. ވަގުތުނެތިގެން، އެފަދަ އެހެން ޕްރޮޖެކްޓްތަކަށް ނަޒަރު ހިންގުމަށްފަހު ތައްޔާރުކުރި ރިޕޯޓެއްކަމެވެ. އެ ރިޕޯޓަކީ، އެ ހުށަހަޅަން ޖެހޭ ސުންގަޑި ހަމަވާތީ، އެފަދަ އެހެން ރިޕޯޓުތަކުގައި ހުރި ތަފާސް ހިސާބުތަށް ބޭނުންކޮށްގެން ތައްޔާރު ކުރި ރިޕޯޓެއްކަމެވެ. މައްސަލައެއް ނެތެއް ނޫންތޯއެވެ. މިދެންނެވި އީ.އައި.އޭވެސް ސުންގަޑި ހަމަވުުގެ ކުރީން ވަނީ ނިމިފައެވެ. ނަރުދަމާވެސް ވަނީ އަޅަންފަށާފައެވެ.

އީ.އައި.އޭ ނުވަތަ ތިމާވެއްޓަށް އަސަރު ކުރާ މިންވަރު އަންގައިދޭ ރިޕޯޓްގެ ޙާލަތު ހުރިގޮތަކީ މިއީކަމަށްވާއިރު، މަޝްރޫޢުތަކަށް ވަކިވަކީން އީ.އައި.އޭ ހެދުމުގެ ބަދަލުގައި މުޅި ރާއްޖެއަށް އަމާޒުކުރެވިގެން ބޮޑު އެއް އީ.އައި.އޭ ހަދަން ނުވޭތޯއެވެ.

ޑެންގޫއާއި ޗިކުން ގުންޏާ މާލެއާއި އަތޮޅުތަކުގައި އިންތިހާއަށް ފެތުރެމުންދާއިރު، ޑިޕާޓްމަންޓް އޮފް ޕަބްލިކް ހެލްތުން، މާލެއާއި އަތޮޅުތެރެއިން މި ބަލިޖެހޭ މީހުންގެ ޢަދަދު ގުނުމުގެ ބުރަ މަސައްކަތުގައި

* ރަށްރަށުގައި ވާރޭފެން ރައްކާކުރަން ގެންގުޅޭ ފެން ތާނގީއާއި ދިޔަދޮވި އަކީ މަދިރި ވިހާ ތަންތަން ކަމަށް ވާއިރު، ބޯފެނުގެ ސިޔާސަތަކީ ކަޅުހަން ކަމަށް ނަހަދާ ގޭގޭގެ ދޮރުމަތީގައި ހުންނަ ކަޅުހަން ލޮނުމަސް އަޅަން ބޭނުކޮށް، ރައްކާތެރި ސާފު ބޯފެން ދާއިމީގޮތެއްގައި ރަށްރަށުގެ ރައްޔިތުންނަށްް ފޯރުކޮށް ދެވޭނެެ އެހެންގޮތެއް ހޯދަން ވެއްޖެ.

ޑެންގޫ މިބަހަކީ، އެހާ ބީރައްޓެހި ބަހަކަށް ނުވިޔަސް، ޗިކުން ގުންޔާ ދިވެހިންގެ ތެރެއަށް ވަދެގަތީ ދާދި ފަހުންނެވެ. މި ދެނަމަކީވެސް މަދިރީގެ ސަބަބުން ޖެހޭ ބަލިތަކަށް ކިޔާ ދެނަމެވެ. މަދިރީގެ ސަބަބުން ފެތުރޭ މިފަދަ ބަލިތަކަކީ ދުނިޔޭގެ ކަންކޮޅުތަކުގައި ޚާއްސަކޮށް އެފުރިކާ އަދި އެޝިއާ ބައްރުތަކުގައި އާންމުކޮށް ފެތުރެމުންއަންނަ ބަލިތަކެކެވެ. ނަމަވެސް މިބަލިތައް ޖައްސާ މަދިރި ފުރަތަމަ ފަހަރަށް ރާއްޖެއައީ އެފުރިކާއިން ކަމެއް ނުވަތަ އޭޝިއާގެ ގައުމަކުންކަމެއް އެގޭކަށް ނެތެވެ. އެނގޭ އެއްޗަކީ، ޑެންގޫއާއި ހެދި ސަލާމަތް ނުވެގެން އުޅެނިކޮށް ޗިކުން ގުންޏާގެ ބަލި ޖައްސާ މަދިރިވެސް ރާއްޖޭގައި އުޅެން ފަށާ، މިބަލިވެސް އިންތިހާއަށް ފެތުރެމުން އަންނަ ކަމެވެ. ދުވާލެއްގެ މައްޗަށް އެތައްބަޔަކު ހަސްފަތާލުތަކުގައި އެނދުމަތި ކުރަމުން ދާކަމެވެ.

ޗިކުން ގުންޔާގެ މިބަލި 1952 ގައި ފުރަތަމަ ފަހަރަށް ތަޢާރަފުވެފައި ވަނީ އެފުރިކާގައި ކަމަށްވިއަސް ޗިކުން ގުންޔާ ފެތުރިފައިވަނީ 1963 ގައި އިންޑިއާގެ ކަލްކަތާ ގައެވެ. އަދި ޑެންގޫ ފުރަތަމަ ފަހަރަށް ތަޢާރަފުވެގެން ގޮސްފައިވަނީ 1779 ގައި އެމެރިކާގެ ސަހަރެއްކަމުގައިވާ ބަޓާވިއާ، އަދި މީގެ އިތުރުން އިންޑޮނޭޝިއާ އާއި ކައިރޯގައި ކަމަށް ވާއިރު 1780 ގައި ޕިލަޑަލްފިއާ ގައި މިބަލި ވަނީ ފެތުރިގެން ގޮސްފައެވެ.

ދިވެހިން ނޭވާ ލަމުން އަންނަ މިކުޑަ ދިވެހި ރާއްޖޭގައި ޑެންގޫ ފުރަތަމަފަހަރަށް ފެތުރިފައިވަނީ 1979 ގައި ވެރިރަށް މާލެ، ބ.އޭދަފުށި އަދި ބ.ދަރަވަންދޫ ގައެވެ. 1979 ގައި ފުރަތަމަ ފަހަރަށް މިބަލީގެ ނުރައްކާ ކުރިމަތިވި ހިސާބުން ފެށިގެން މިއަދާހަމައަށް އާއިރުވެސް ސިލްސިލާއެއްގެ ގޮތުގައި މިބަލި އަންނަނީ ފެންނަމުންނެވެ. މިބަލިޖެހޭ މީހުންއަންނަނީ އިތުރުވަމުންނެވެ. މިބަލި ޖައްސާ މަދިރިތައް އަންނަނީ އިތުރުވަމުންނެވެ.

ޗިކުން ގުންޔާ ފުރަތަމަހަރަށް ދިވެހިންގެތެރެއިން ފެނިފައިވަނީ 2006 ގެ މެދުތެރޭގައި ކަމަށް ވާއިރު މިބަލީގެ ނުރައްކާ ބޮޑުވެ ރަށްރަށަށް އުދައަރާހެން 2006 ގެ ޑިސެމްބަރުން ފެށިގެން މާލެ އާއި އަތޮޅުތެރޭގައި އަންނަނީ މި ބަލި ފެތުރެމުންނެވެ. ބަލިފެތުރިގެން ގޮސް، އެތައް ބަޔަކު ދުނިޔެދޫކޮށް ދާ ހިސާބުން ރައްޔިތުން ހަޅޭފަޅޭ ލަވައިގަތީމަ، ޗިކުންގުންޔާގެ ފޯކަލް ޕޮއިންޓް އުފައްދާ، ޓާސްކުފޯސް އުފައްދާ، ލޯންޗުފަހަރުގައި ރަށްރަށަށް ދެވޭއިރު، ކޮޅަށް ހުރެވޭ ހަމަ އެކަކުވެސް މިއިން އެއްވެސް ރަށެއްގައި ނުހުރެއެވެ. ރައްޔިތުން ތިބެނީ ގުންޔާ ޖެހި ލެންބިފައެވެ. ޑެންގީ ޖެހި ދެމިފައެވެ.

ބަލި ފެތުރެން ދިމާވާ ސަބަބު

މި ދެ ބައްޔަކީވެސް މަދިރީގެ ސަބަބުން ޖެހޭ ބަލިތައްކަމަށް ވާއިރު، މިބަލި ފެތުރިގެން ދަނީ ރަށްރަށުގައި ކުނިބުނި ގިނަވެ، މަދިރި އާލާވާފަދަ ތަންތަން އިތުރުވެ، މަދިރި ކޮންޓްރޯލްކުރުމަށް މަސައްކަތް ނުކުރުމުގެ ސަބަބުންނެވެ.މަދިރި އާލާވަނީ، ފެން ހަރުލާފައިހުންނަ ތަންތަނުގައި ކަމަށްވާއިރު، ފެންހަރުލާގޮތަށް ނޫނީ އެއްވެސްކަމެއް ކުރެވިފައެއް ނުވެއެވެ. ވެރިރަށް މާލެއަށް ބަލާއިރު، މާލޭގެ މަގުތަކަކީ، އޭރު ކޮންސްޓްރަކްޝަން މިނިސްޓަރަކަށް ހުންނެވި އުމަރު ޒާހިރުގެ އަމިއްލަ ޑިޒައިނަކަަށް ތައްޔާރުކޮށްފައި ހުރި މަގުތަކެކެވެ. މަގުތަކުގެ ކާނުތައް ހަދާފައި ހުރީ އުމަރުގެ އަމިއްލަ ޑިޒައިނަކަށެވެެ. މާލޭގެ މަގުތަކުގައި ހަދާފައި ހުރި ކާނުތަކަކީ ކުނިބުނި ޖަމާވެ، މަގުމައްޗަށް ވެހޭ ވާރޭފެން ރައްކާކުރަން ހުރި އޯޕެން ކާނުތަކެއްކަމުން، މިކާނުތަކުގައި ބަތްފެން ގަނޑެހެން ގުންޏާއި ޑެންގޫގެ މަދިރި ޖަމާވެ ދިރިއުޅެމުންދާއިރު މިކަން އެގޭބަޔަކު ނުވެއެވެ. މިކަން ކޮންޓްރޯލްކުރަން މަސައްކަތް ކުރާޔަކު ނުވެއެވެ. މަދިރީގެ ދުއްޕާން ބޮޑުވެ، ގުންޏާއި ޑެންގޫގެ ބަލީގައި އެތައްބަޔަކު ހަސްފަތާލުތަކުގައި އެނދުމަތިކުރެވި، އެތައްބަޔަކު ދުނިޔެއިން ނިމިގެން ދާހިސާބުން ފެށިގެން ޓާސްކުފޯހާއި، ފޯކަލް ޕޮއިންޓާއި، ޓީވީ އިންޓަވިއުތަކާއި، ނޫސްކޮންފަރެންސް ތައް ދޭތަން ފެނެއެވެ. މާލެއަކީ ވަން އެންޑް އޮންލީ މާލެކަމަށް ވެ، މާލޭގައި ދިރިއުޅޭ މީހުންގެ ތެރެއިން ދިވެހިންގެ އާބާދީ 60 އިންސައްތައިގައި ހުރި އިރު ބަންގާޅީންގެ އާބާދީ މިވަނީ 40 އިންސައްތައަށް އިތުރުވެފައެވެ. ބަންގާޅީ ޓައުންއާއި އިންޑިއަން ޓައުން މިވަނީ އުފެދިފައެވެ. ބަންގާޅީންނަށް ބައްޕަ ކިޔާ ތުއްތުކުދިން މިވަނީ ފެންނަންފަށާފައެވެ. 4 އަކަ ކިލޯމީޓަރު ހަމަ ނުވާ ކުޑަ ފިނޮޅެއްގައި، ދިރިއުޅޭ މީހުންގެ އާބާދީ ލައްކައިން އިތުރުވެގެން ދާއިރު، ގުންޏާއާއި ޑެންގޫފަދަ ނުރައްކާތެރި ބަލި ފެތުރިގެން ދިޔަ ނުދިނުމަށް އެކަށީގެންވާ މަސައްކަތް ނުކުރެވޭނަމަ، އެކަކު އަނެކަކަށް ގައިގޯޅި ވުމުގެ ސަބަބުންް މިބަލި ޖެހޭތަން އައުމަކީވެސް އެކަށީގެންވާކަމެކެވެ. މޮޑެލް ވެރިރަށް މާލޭގެ ޙާލަތު ހުރިގޮތަކީ މިއީ ކަމަށް ވާއިރު އަތޮޅުތެރޭ ރަށްރަށުގެ ކަންތައްތައް ހުންނާގެ ގޮތް ކިއުންތެރިންނަށް މާރަގަޅަށް އެގޭނެއެވެ. ކުނި އުކާނެ ވަކި ތަނެއް ނުހުރެއެވެ. ރަށްރަށުގެ ގޮނޑު ދޮށަކީ ކުނިގޮޑެވެ. ގޭގޭގެ ފުރަގަހަކީ ކުނިގޮނޑެވެ. މަގުމައްޗަކީ ކުނި ގޮނޑެވެ.

ސުނާމީ ކުނިކޮށި

ސުނާމީ ކާރިސާއަށްފަހު، ރަށްރަށުގައި އުފެދޭ ކުނި ބުނި ނައްތާލުމުގެ ނަމުގައި ރެޑްކްރޮސް ފަދަ އެހީދޭ ޖަމާޢަތްތަކުގެ އެހީގައި ބައެއް ރަށްރަށުގައި ކުނިޖަމާ ކުރާ ކުނި ކޮށި ވަރަށް ފޯރީގައި ހަދަމުންދިޔައިރު، ގޭ ބިސީއަކުން ގެންދާ ބަރޯއެއްގެ ކުނި މިއިން ކޮށްޓަކަށް އަޅާލުމުން ހުނަނީ ކޮށި ފުރިފައެވެ. މި ދެންނެވި ކުނިކޮށިތަކުގެ ބޮޑުމިން، ޓުމާޓޯ ހުސްކުރި ކުޑަ ދަޅެއްވަރުވާއިރު، މީ ކީއްކުރަން ހަދާތަނެއްކަމެއް އެގޭކަށް ބޭނުމެއް ނުވެއެވެ. މިތަންތަނުގައި ޖަމާކުރަން މި އުޅެނީ ހަނޑޫ ހަކުރު ފުށް ކަމެއް ނޫނީ ގޭގޭއިން އުކާލާ ކުނިކަމެއް އެގޭކަށް ބޭނުމެއް ނުވެއެވެ. ކުނިކޮށިތަކުގެ ސައިޒް ކުޑަކަމުގެ ޝަކުވާގެ އަޑު ރައްޔިތުން އުފުލަމުން ދިޔައިރު، ކުންޏާއި ބެހޭ ސައިންޓިފިކް ދިރާސާ ސެންޓަރުން ބުނަމުންދިޔައީ، ތިމަންނާމެން ކުނިބޭނުންކޮށްގެން ރައްޔިތުންނަށް އިއާދަކުރަނިވި ހަކަ އުފެއްދުމުގެ ދިރާސާ ކުރަމުންދާތީވެ، ރައްޔިތުން ކުޑަ ދުވަސްކޮޅަކު، ކުނީގެ ތެރޭގައި އުޅެ ދެއްވުމަށެވެ.

ރެޑްކްރޮސްފަދަ ތަންތަނުންވެސް ބެލީ، ކޮށިތައް ހަދާލެވޭތޯއެވެ. މެޑަލި ޖެހޭތޯއެވެ. ކޮށި ހެދުމަށްފަހު އެކި ދިމަދިމާލުން އަރިއަރިއަށް ފޮޓޯ ނެގުމަށްފަހު ރިޕޯޓެއް ތައްޔާރުކޮށް އިންޓަރނެޓްގައި ޖަހާލުމުން އެނިމުނީއެވެ. މިބުނި ކުނިކޮށިތައް ފުރި، ވާރޭ ވެހޭއިރު، ކުންޏާއިއެކު ރަށުތެރެއަށް ޖަމާވެ މަދިރީގެ އުނދަގޫ އެތައް ގުނައަށް ވަނީ އިތުރުވެފައެވެ. މަދިރި އާލާވާތަންތަން މިވަނީ އެތައްގުނައަށް އިތުރުވެފައެވެ. ކުނި ކޮށި ހެދުމުގެ ކުރީން، ރަށްރަށުގެ ކުނި ކޮށްޓަކީ ރަށްރަށުގެ ގޮނޑުދޮށްކަމަށް ވީއިރު، ގޮނޑުދޮށުގައި ހުންނަ ފެން ހަރުލާ އެއްޗެހީގައި ހުންނަނީ ލޮނުފެންކަމުން މަދިރިއާލާވާގޮތް ނުވެއެވެ. މި ދައްކަނީ އޭރު މަދިރި ނުހުންނަ ވާހަކައެއް ނޫނެވެ. މަދިރި އާލާވާތަންތަން ނުހުންނަ ވާހަކައެއް ނޫނެނެވެ. އޭރުވެސް މަދިރި އާލާވާތަންތަން ރަށުތެރޭގައި ހުރެއެވެ. އެކަމަކު މިވަރެއް ނޫނެވެ.

ފެން ރައްކާކުރާ ކަޅުހަން - މަދިރި ފެކްޓަރީ

މަދިރިއަކީ ފެން ހަރުލާފައި ހުންނަ ތަންތަނުގައި އާލާވާ އެއްޗެއް ކަމުން، ރަށްރަށުގެ ކޮންމެގެއެއްގައި ވާރޭފެން ރައްކާކުރަން ދޮރުމަތީގައި ހުންނަ ކަޅުހަން ނުވަތަ މިނޫންވެސް ފެންތާނގީ ތަކަކީ މަދިރި އުފައްދާ ފެކްޓަރީތައްކަމަށް ވާއިރު، މި ތާނގީތަކަށް މަދިރި ނުވަދެވޭގޮތް ހެދިފައެއް ނުހުރެއެވެ . ފެނުގެ ސިޔާސަތަކީ ކަޅުހަން ބެހުންކަމަށް ވީތީވެ، ކޮންމެގެއަކަށް ކަޅުހަމަކާއި އެއް ފޫޓުގެ ދިޔަ ދޮވި ބުރިއެއް ދިނުމުން ސާފު ބޯފެން ފޯރުކޮށް ދެވުނީކަމަށް ފެނާއި ނަޖިހާއި ބެހޭ މިނިސްޓްރީއިން ދެކޭއިރު، މިއިން ކުރިމަތިވާ އެހެނިހެން ޞިއްޙީ ނުރައްކަލަކީ ކޮބައިތޯ ބަލާލުމެއް ނޯވެއެވެ. އެއިން ރައްޔިތުންނަށް ކުރިމަތިވެދާނެ މުޞީބާތަކީ ކޮބައިތޯ ބެލުމެއް ނޯވެއެވެ. އެއަށް ނަގާ ފެން ތަޢައްޔަރުވެ، ތާނގީތަކުގައި މަދިރި ފަނި އުފެދި، ރަށުތެރޭގައި ބަތްފެން ގަނޑެހެން މަދިރި ގިނަވަމުންދާއިރުވެސް، ތާނގީ ބެހުމުގެ ޢީދެއް ނަޖިހާއި ބެހޭ މިނިސްޓްރީއަށް އައިސްގެން އުޅޭހެން ހީވާކަހަލައެވެ. ތާނގީ ބެހުމުގެ ފޯރީގައި މިކަން ކުރަމުންދާއިރު، ރަށްރަށުގެ ރައްޔިތުންގެ ޞިއްޙަތައް އެއިން ކުރާ ނޭދެވޭ އަސަރާއި ދޭތެރޭ ވިސްނާލުމެއް ނޯވެއެވެ.

ޑިޕާޓްމަންޓް އޮފް ޕަބްލިކު ހެލްތާއި ޗިކުން ގުންޔާ

ވެކްޓަރ ބޯން ޑިސީސް ކޮންޓްރޯލް ޔުނިޓާއި، އެއިޑްސް ކޮންޓްރޯލް ޔުނިޓާއި، މާބަނޑު އަންހެނުންނާއި ބެހޭ ޔުނިޓާއި، ޓީބީ ނައްތާލާ ޔުނިޓުފަދަ ތަފާތު ޔުނިޓު އުފައްދައިގެން މި ދެންނެވި ޔުނިޓްތަކުގެ ކޮންޓްރޯލަރުން ޑިޒީސް ކޮންޓްރޯލް ސުވިޗް އަތަށް ލައިގެން ފިނިކުރި ކޮޓަރިތަކުގައި ދުވަސް ހޭދަކުރަމުންދާއިރު، ޗިކުން ގުންޏާއި ޑެންގީގެ މަދިރި ރާއްޖޭގެ އީ.ޒެޑް ޒޯން ހުރަސްކޮށް މިވެރީންނަށް ގޮންޖަހާލުމަށްފަހު އަނެއްކާވެސް މިވަނީ މާލެއާއި އަތޮޅުތެރެއަށް ފެތުރިފައެވެ. ގުންޏާއި ޑެންގީގެ ބަލި އިންތިހާއަށް މިވަނީ ފެތުރިފައެވެ. ޗިކުން ގުންޏާ، ޑެންގީ އަދި ބޭރަށް ހިގުމުގެ ރޯގާ ފަދަ ނުރައްކާތެރި ބަލިމަޑުކަން، މިއިން ޒަމާނެއްގައިވެސް މާލެއާއި އަތޮޅުތެރެއިން ފިލައިގެން ނުދާ އިރުވެސް، ދޭތެރެ ދޭތެރެއިން ނޫސްބާޔާނެއް ދިނުންނޫންކަމެއް ޕަބްލިކް ހެލްތަކަށް ނުކުރެވެއެވެ. ފިރިހެން ކުދީންނާއި އަންހެންކުދީން ލައްވާ މާބަނޑު އަންހެން ކަނބަލުންގެ ބަނޑު ބޮޑުވަމުންދާ މިންވަރުގެ ތަފާސް ހިސާބު އެކްސެލް ޝީޓަކަށް އެޅުން ނޫންކަމެއް ކުރާތަނެއް ނުފެނެއެވެ. ވިހާ ޢުމުރުގެ އަންހެން ކުދީންގެ ޢަދަދު ބެލުން ނޫންކަމެއް ކުރާތަނެއް ނުފެނެއެވެ.

ވެރިރަށް މާލޭގައާއި ރާއްޖޭގެ ކަންކޮޅުތަކުގައި ގުންޏާއި ޑެންގީގެ ބަލި ޖައްސާ މަދިރި ގިނަވެ، މި ބަލި މާލެއާއި އަތޮޅުތެރޭގައި އިންތިހާއަށް އިތުރުވެފައި ވާއިރު ނޫސްބަޔާނަކުން ނިންމާލީމަ އެ ނިމުނީތޯއެވެ. އަތޮޅުތެރެއިން 209 އަދި މާލެއިން 469 ޑެންގީ ކޭސް (ހަވީރު ނިއުސް 4 ޖޫން 2008) މިއަހަރުގެ މިހާތަނަށް ފެނިފައިވާކަމަށް ނޫސްބަޔާން ދެމުންދާއިރު، އެކި ވަރުވަރުގެ ވެރީންނާއި އެކު ޑީ.ޕީ.އެޗް އުފައްދާފައި ހުރީ މަސްވެރިން މަހުން ލެފީމަ މަސްރިޕޯޓް ނަގާހެން ޑެންގީއާއި، ޗިކުން ގުންޏާ އަދި ބޭރަށް ހިނގުމުގެ ރޯނގާފަދަ ބަލިތަކުގެ ރިޕޯޓް ނެގުމަށް ފަހު ކުލަކުލައިން ޗާޓް ކުރަހާ ނޫސްބާޔާން ދޭތަނެއްގެ ގޮތުގައިތޯއެވެ. ފެންތާނގީއާއި، ދިޔަދޮވިފަދަ ފެން ހަރުލާ ތަންތަން ނައްތާލުމަށް ގޮވާލާ، ޓީވީ އިންޓަރވިއު އާއި ނޫސްކޮންފަރެންސް ދެމުންދާއިރު، ނަޖިހާބެހޭ މިނިސްޓްރީއާއި ދެފިޔަ ބިނދާލާފައި ހުރި ފެނުގެ ރެގިއުލޭޓަރާއި މިނޫންވެސް މިކަމާއި ގުޅުންހުރި ތަންތަން އެއްތަނަކަށް ޖަމާކޮށްް ގައުމީފެންވަރުގެ މަސައްކަތްތަކެއް ކުރަން ނުވޭތޯއެވެ. ފޯކަލް ޕޮއިންޓާއި، ޓާސްކު ފޯސް ހަދައިގެން ފިނި ކުރި ކޮޓަރިތަކުގައި ނުތިބެ އެތަންތަނުން ނިކުމެ ރާއްޖޭގައި މިއުޅޭ ބަލިމަޑުކަން ނައްތާލުމަށް މަސައްކަތް ކުރަން ނުވޭތޯއެވެ. ވެކްޓަރ ބޯން ޑިސީސް ކޮންޓްރޯލް ޔުނިޓްގެ ނަމްބޯޑް ގެއެއްގެ ކުލީކޮޓަރިއެއްގައި އަޅުވާފައި އެއްވެސް ބޭނުމެއް ނުހިފޭތަނެއްގެ ގޮތުގައި އެކަހެރިކޮށް، ވަރުވަރުގެ ވެރީން އިސްކޮށްފައި ބެހެއްޓުމުގެ ބަދަލުގައި އެތަނަށް އިރުގެ އަލިކަން ގެނެސް އެތަނުގެ ބޭނުން ހިފުމަށް ނުވޭތޯއެވެ.

މާލޭގެ ޑްރެއިނޭޖް - މަދިރި ކާނު

ސައުތު އޭޝިއާ ސީސް ޕްރޮގަރާމް ގެ ޗެއާރމަނަކަށް ތިމާވެއްޓާއި ބެހޭ ވަޒީރު ހުންނަވައިގެން، އެ ޕްރޮގްރާމްގެ ދަށުން ވޭސްޓްމެނޭޖްމަންޓާއި،ފަރުތަކުގެ ޓާސްކު ފޯސް ފަދަ ޕްރޮގްރާމްތަށް ހިންގާކަމުގެ މޭވާ ބިންނަމުން ވަޑައިގަންނަވާއިރު، ވެރިރަށް މާލޭގެ މަގުމަތި މިވަނީ ކުނިގޮނޑަކަށް ބަދަލުވެފައެވެ. މާލޭގެ ވޭސްޓް މެނޭޖަރުން މިވަނީ ބަންގާޅީންނަށް ބަދަލުވެފައެވެ. މާލޭގެ ވޭސްޓްމެނޭގަރުން ނަކީ މާލޭގައި އުޅޭ ބަންގާޅީންކަމަށް ވާއިރު، އެމީހުންގެ ބައިސިކަލްގައި އެލުވާލައިގެން ކުނި ގޮނޑަށް ގެންދާ ކުނިކޮތަޅު/ ކުނި ގޯނި ކުނިގޮނޑާއިހަމައަށް ދެވޭއިރު ކޮތަޅުގައި ކުންޏެއް ނުހުރެއެވެ.ގޯނީގައި ކުންޏެއް ނުހުރެއެވެ. ކުނނި ގޮނޑާއި ހަމައަށް ދެވޭއިރު ގޮނޑަށް އުކާލަން ގެންދާ ކުނި ހުންނަނީ މަގުމަތީގެ އެތަން މިތަނުގައެވެ. ކާނުތަކުގައެވެ.

މާލޭގެ މަގުމަތީގައި ހަދާފައި ހުރި ކާނުތަކަކީ އުމަރު ޒާހިރުގެ އަމިއްލަ އުފެއްދުމެއްކަމުން، ވެހޭ ހުރިހާ ވާރޭފެނެއް ކާނުތަކުގެ ތެރެއަށް ޖަމާވެ މިކާނުތަށް ވެގެންދަނީ މާލޭގައި މަދިރި ގިނަވުމަށް ހުރި ބިރަކަށެވެ. ނުރައްކާތެރި ބަލިފަތުރާ ޗިކުން ގުންޏާއި ޑެންގީ ޖައްސާ މަދިރި ވިހާ ކޮޓަރިތަކަށެވެ. ކާނުތަށް ސާފުކުރަނީއެއް ނޫނެވެ. ކާނުތަށް ސާފުކުރުމަށާއި މަގުމަތީގެ ކަންކަން ރަގަޅުކުރުމަށް ކަނޑައަޅާ ބަޖެޓުން ބިޑި ސުއްޓާއާއި ދުފާއެއްޗެހި ގަނެ ހުސްކުރަމުންދާއިރު ކާނުތަކުގައި ކުނިބުނި ގިނަވެ، ކާނުތައް ފުރި ބަންޑުންވެ، ކާނުތަކަކީ މަދިރި ފަނި އުފެދި މަދިރި އާލާވާ ތަންތަންކަމަށް ވީހިނދު، މިކަންތައްތައް ރަގަޅުކުރުމަށް ލޯ ލާރިވެސް ޚަރަދުކުރާތަނެއް ނުފެނެއެވެ. އަވަށު އޮފީސްތަކާއި މުނިސިޕަލްޓީ އާއި މިތަންތަނުގައި މިކަންކަން ރަގަޅުކުރަން ތިބި އެކި ވަރުވަރުގެ ވެރީންގެ މުސާރަ އެބަ ބޮޑުވެއެވެ. މިވެރިން ދުއްވާ ސައިކަލާއި ގެންގުޅޭ ފޯން އަންނަނީ އާވަމުންނެވެ.

މަދިރި ނައްތާލުމަށްް ފޮގުކުރުން ( ދުން އެޅުންް)

އަތޮޅުތަކުގައި ޑެންގީއާއި ޗިކުން ގުންޏާގެ ނުރައްކާ ބޮޑުވެ މިބަލި އިންތިހާއަށް މިދުވަސްވަރު އިތުރުވުމާއި ގުޅިގެން ރަށްރަށުގެ ރައްޔިތުން ވަނީ ކަންބޮޑުވެފައެވެ. ގޮތްހުސްވެފައެވެ. ޕަބްލިކް ހެލްތަށް ކުރެވޭ ކަމަކީ ނޫސްބަޔާންދީ، ގުންޏާއި ޑެންގީ ޖެހޭ މީހުންގެ ތަފާސް ހިސާބު ދުވަހު ދެއިރު އެއްކުރުމެވެ. ބަލި ޖެހޭ މީހުންގެ ނަމާއި ޢުމުރު އަދި މީހުންގެ ޢަދަދު ބެލުމެވެެ. މަދިރި ކޮންޓްރޯލްކުރުމަަަށް މަސައްކަތްތަކެއް ނުކުރެއެވެ.

އައްޑު އަތޮޅާއި އދ. އަތޮޅުގައި ޑެންގީއާއި ޗިކުން ގުންޏާގެ ބަލި އިންތިހާއަށް ފެތުރި، މި އަތޮޅުތަކުގެ ރައްޔިތުން ބިރުވެރިކަމެއްގެތެރޭގައި އުޅޭއިރު މުޅި ރާއްޖެ ފޮގުކުރުމަށް ގެންގުޅޭ ދެ ފޮގު މެޝިންގެ ތެރެއިން އެކަތި އައްޑުއަތޮޅަށް ގެންގޮސް އެއަށް ފެނާއި ކަރާސީނު ތެޔު އަޅައިގެން ފޮގު ކުރަމުންދާއިރު އަނެއް ފޮގު މެޝިން ވީތަނެއް ނޭގެއެވެ. ހިތުން ތިމަންނާމެންނީ ޔުނައިޓެޑް ސްޓޭޓްސް ކަމަށް ދެކި، ޑިޒީސްކޮންޓްރޯލާއި، ވެކްޓަރބޯން ޑިޒީސްކޮންޓުރޯލާއި މިކަމާއި ގުޅުންހުރި ހުރިހާ ކޮންޓްރޯލް ޔުނިޓްތައް އުފައްދައިގެން ތިބެ ނޫސްބާޔާންތައް ދެމުން، އަޑުގެ ކޮޅަށް މަދިރިއާލާވާ ތަންތަން ނައްތާލާށޭ ބުނެ މަދިރި ކުއްވެރިކުރަމުންދާއިރު، މިކަންކަމަށް ޑަބްލިޔޫ.އެޗް.އޯ އިންނާއި އެހެނިހެން ތަންތަނުން ލިބޭ އެހީއިން މިވެރީންގެ ޖީބު މުއްސަންދި ވުން ނޫންކަމެއް ނުވެއެވެ. ބޭރުޤައުމުތަކަށް ގޮސް ޕްރެޒެންޓޭޝަން ދިނުން ނޫންކަމެއް ނުކުރެވެއެވެ.

މި ދެންނެވި ތަފާތު ޑިޒީސް ކޮންޓްރޯލް ޔުނިޓްތަށް ހިންގަމުން މިއަދާއި ހަމައަށް އާއިރު މިވެރިން އަތުގައި ފެންނާން އޮތީ ޤައުމީ އެންމެ ދެ ފޮގު މެޝިނާއި މަދިރި ހިފާ ދާކޮޅެކެވެ. އިތުރު އެހެން އެއްޗެއް ފެންނާކަށް ނެތެވެ. ދިވެހި ރާއްޖޭގައި މިއުޅޭ މަދު މީސްކޮޅުގެ ކޮންމެ ބޮލަކަށް ފޮގު މެޝިނެއް ގަނެވޭހާ ފައިސާ މިވެރިންނަށް ލިބުނުއިރު، އެންމެ ދެ ފޮގު މަޝިން ފެންނާން އޮތްކަމީ، ޕަބްލިކް ހެލްތުގައި ތިއްބެވި ވެރީންނާއި ދޭތެރޭ ސުވާލު އުފެދޭކަމެކެވެ. ފޮގު މެޝިނަށް އޯރޑަރު ކުރަނީ މަދިރި ހެފީމައެވެ. ޑެންގީއާއި ގުންޏާ ބަލީގެ ޝީކާރައަށް އެތައް ބަޔަކު ވުމުންނެވެ.

ޑިޕާޓްމަންޓް އޮފް ޕަބްލިކް ހެލްތަކީ، މާލެއާއި އަތޮޅުތެރޭގައި ބަލިޖެހޭ މީހުންގެ ޢަދަދު ގުނުމުގެ ތަފާސް ހިސާބު ހަދަން ތިބި ބަޔެއްކަމަށް ނަހަދާ، ރާއްޖޭގައި މިއުޅޭ ބަލިމަޑުކަން ނައްތާލުމަށް ޤައުމީ ފެންވަރުގެ މަސައްކަތްތަކެއް ކުރުމަށް ގޮވާލަމެވެ.

ތިމާވެއްޓަށް ހުރި ގޮންޖެހުމުގެ ވާހަކަ އަޑަށް ބާރުލާފައި ނަޖިހާއި ބެހޭ ވަޒީރު ވިދާޅުވާއިރު އެ ވިދާޅުވާ ގޮންޖެހުމަކީ ކޮބައިތަ؟

ނޯޓް: މިއަދު(5 ޖޫން 2008) ފާހަގަކުރަމުންދާ ދުނިޔޭގެ ތިމާވެށިދުވަހުގެ ތަހުނިޔާއާއި ހެޔު އެދުންތަށް ލޮބުވެތި ކިއުންތެރިންނަށް އަރިސްކުރަމުން، މިއަދުގެ ޝިއާރެއްކަމަށް ނަރުދަމާ ބްލޮގުން ކަނޑައެޅި ޝިޢާރަކީ " ޖޫސްބޯ ހޮޅިން ނަރުދަމާ ނައަޅަމާތޯ" މި ޝިއާރެވެ.

" ގޮންޖެހުން" މީދެން މިހާރު މާމޮޅު ބަހެކެވެ. އަގައިން ބޭރުވާ އެއްވެސް ޖުމްލައެއް " ގޮންޖެހުން" ނައިސް ފުރިހަމައެއް ނުވެއެވެ. ރަށްރަށުގެ ރައްޔިތުންނަށް ފޯރުކޮށްދޭންޖެހޭ އަސާސީ ކަންކަން ފޯރުކޮށް ނުދީ، އެކަންކަން ފޯރުކޮށް ނުދެވުނީ ވަރަށް ބޮޑު ގޮންޖެހުމަކަށް ވާތީއޭ ބުނުމުގެ ސަޤާފަތެއް މިހާރު މިވަނީ ގެންގުޅެން ފަށާފައެވެ. އެވިދާޅުވާ ގޮންޖެހުމަކީ ކޮބައިތޯއެވެ.

ރަށްރަށުގައި ދިރިއުޅޭ ނިކަމެތި ރައްޔިތުން ބުއިމަށް ސާފު ރައްކާތެރި ބޯފެން ފޯރުކޮށް ދިނުމަށް ވޭތުވެދިޔަ ދިގު މުއްދަތުގައި ނުކުޅެދިފައި ވަނީ އެއީވެސް ގޮންޖެހުމަކީ ތޯއެވެ؟ ރަށްރަށުގެ ރައްޔިތުން ނަޖިހާއި ނަޖިސްފެނުން ސަލާމަތް ނުވެގެން އުޅޭ އިރު، އެކަން ޙައްލުކުރުމަށް ޖޫސްބޯ ހޮޅިން ނަމަވެސް ނަރުދަމާ ނިޒާމް ޤާއިމް ނުކުރެވުނީ އެއީވެސް ގޮންޖެހުމަކީތޯއެވެ.؟ ރަށްރަށުގައި އުފެދޭ ކުނި ނައްތާލާނެ އެއްވެސް ނިޒާމެއް މިހާތަނަށް ރަށްރަށުގައި ޤާއިމް ނުކުރެވި ހުރީ އެއީވެސް ގޮންޖެހުމަކީތޯއެވެ.؟ މީހުން ދިރިއުޅޭ ރަށްރަށުގެ ބިމުގެ މީރުފެން ފަށަލަ ރަށްރަށުގައި އުފެދޭ އިންސާނުންގެ ނަޖިހުގެ ސަބަބުން ތަޢައްޔަރުވެ، ގޭގައި ހުންނަ ފެންވަޅު ނަޖިސްފެނަށް ބަދަލުވާއިރު، އެކަން ޙައްލު ނުކުރެވުނީ، އެއީވެސް ގޮންޖެހުމަކީތޯއެވެ.؟

މިވެނިކަމެއް ކޮށް ނުދީ އެކަމެއް ކޮށް ނުދެވުނީ އެކަން ކުރުމަށް ގިނަ ގޮންޖެހުން ހުރީމަކަމަށް ބުނަމުންދާއިރު، މިދެންނެވި ކަންކަން ކުރަން ކުރެވުނީ ކޮންކަމެއްތޯއެވެ.؟ ބޯފެން ރައްކާކުރަން ކަޅުހަން، އޭރުވެސް އިންޑިއާ ބާޒާރުގައި ލިބެންހުރިއިރު، ކަޅުހަން ގަނެ ކޮންމެގެއަކަށް ހަމެއް ނުދެވުނީ، އޭރުގެ ގޮންޖެހުން މާ ބޮޑީތޯއެވެ.؟ ދުނިޔޭގެ ބާޒާރުގައި އޭރުވެސް 4 އިންޗީގެ އެސްލޯން ހޮޅި އާއި ބޭނުންވާ އެހެނިހެން ތަކެތި މާ އަގުހެޔުކޮށް ލިބެންހުރިއިރު، ރަށްރަށުގެ ނަރުދަމާ އޭރު ފަރުމާ ނުކުރެވުނީ އޭރުގެ ގޮންޖެހުން އޮބި އޮންނަވަރު ނުވީތޯއެވެ.؟

ދުނިޔޭގެ ތިމާވެށިދުވަސް(5 ޖޫން 2008) މިއަދު ވެސް ކުލަބޮޑި ދިއްލައިގެން ބައެއް ބޭފުޅުންގެ ޖީބު ތަނަވަސްކޮށްލުމުގެ ގޮތުން ފާހަނގަ ކުރުމަށް ތައްޔާރުވަމުންދާއިރު، ރަށްރަށުގެ ރައްޔިތުންނަށް ރައްކާތެރި ސާފު ބޯފެން ލިބޭނެ ގޮތް ހަދާދިނުމަށާއި ރައްޔިތުން ބުއިމަށް ބޭނުންކުރަމުން އަންނަ ވާރޭފެނަކީ ޞިއްޙީގޮތުން ރައްކާތެރި އެއްޗެއްތޯ ބެލޭނެ އިންތިޒާމް ރަށްރަށުގައި ޤާއިމްކުރުމަށް ގޮވާލަމަވެ. ރައްޔިތުން ބުއިމަށް ބޭނުންކުރަމުންދާ ވާރޭފެނުގެ ސަލާމަތާއި ރައްކާތެރިކަމަށް އެއްވެސް މަސައްކަތެއް ނުކުރާއިރު، އެކަން ގޮންޖެހުމެއްކަމަކަށް ނަހަދާ، ގޭގޭގެ ތާނގީތަކަށް ނަގާ ވާރޭ ފެނަކީ ރައްކާތެރި ސާފު އެއްޗެއްކަމަށް ހެދުމަށް މަސައްކަތްކުރުމަށް ގޮވާލަމެވެ. ބޯފެން ލިބުމަކީ އިންސާނީ ޙައްގެއްކަމަށް ވީހިނދު، ކޮންމެ ގެއަކަށް ކަޅުހަމެއް ދިނުމަކީ، ސާފު ބޯފެން ފޯރުކޮށް ދިނުމުގެ ޤައުމީ ސިޔާސަތުކަމަށް ނަހަދާމާ، ދާއިމީ ގޮތެއްގައި ސާފު ރައްކާތެރި ބޯފެން ރަށްރަށުގައި ދިރިއުޅޭ ރައްޔިތުންނަށް ލިބޭނެގޮތް ހަދައިދިނުމަށް ގޮވާލަމެވެ. ރަށްރަށުގައި ޤާއިމް ކުރަމުންދާ ނަރުދަމާ ނިޒާމްތަކަށް މިލިއަން ޑޮލަރުން ޙަރަދުކުރަމުންދާއިރު، އެ ނިޒާމްތަކަކީ ދެމެހެއްޓެނިވި ނިޒާމްތަކަކަށް ހެދުމަށް މަސައްކަތްކޮށް، މިކަމުގައި އިސްކޮށް ހަރަކާތްތެރިވުމަށް ފަންނީ ޤާބިލު މީހުން އިސްކުރުމަށް ގޮވާލަމެވެ. ފެނާއި ނަރުދަމާގެ މެގަ މަޝްރޫޢުތައް ހިންގަމުންދާއިރު، ފެނާއި ނަރުދަމާގެ ރެގިއުލޭޓަރު( އެމް.ޑަބްލިޔޫ.އެސް.އޭ) ގެ ދައުރު ފުޅާކޮށް، އެތަން ހިންގުމަށް ޤާބިލު ހަރުދަނާ ބޭފުޅަކު އިސްކޮށް، އެތަނަކީ އެތަނުގެ ޒިންމާ އުފުލޭނެ ތަނެއްގެ ގޮތުގައި ހެދުމަށް ގޮވާލަމެވެ. އެމް.ޑަބްލިޔޫ.އެސް.އޭ އަކީ ހަމައެކަނި ޑީވޯޓަރިންގ ފޯމްވިއްކަން ހުރި ތަނެއްކަމަށް ނަހަދާ އެތަނަށް އިންޖިނޭރުންނައި، ފައިނެންޝަލް ދާއިރާގެ ބޭފުޅުންއިސްކޮށް އެތަނަކީ ފެނާއި ނަރުދަމާގެ ޤަވާޢިދު ހަދާ ޤަވާއިދު ތަންފީޒުކުރެވޭ ވަރުގެ ތަނަކަށް ހެދުމަށް ގޮވާލަމެވެ.